Nguồn gốc của địa danh Chu Lai từ “truyền kỳ” đến hiện thực – chu lai thuộc tỉnh nào

Hầu như các tác giả đều cho rằng nguyên từ (etymon) của địa danh Chu Lai chính là họ của Victor Krulak, Tư lệnh Thủy quân lục chiến Mỹ tại Thái Bình Dương và rằng tên gọi này ra đời vào giữa thập niên 60 của thế kỷ trước, theo nhu cầu của Mỹ trong chiến tranh Việt Nam.

Lúc bấy giờ, Mỹ cần mở một trường cất cánh ở phía bắc của miền Nam, tướng Krulak đã đi thị sát thực địa để chọn đất và đã chọn được một vùng chưa có tên chính thức trên map, mà thời nay ta gọi là Chu Lai .

Trong tâm thức của rất nhiều người, trước nhất là người Mỹ, rồi người Việt Nam “đồng minh” của Mỹ và ngày nay, cả những người dân của nước Việt Nam thống nhất và độc lập, thì Chu Lai là một tên gọi gốc… Mỹ.

Trước hết, xin chép hiến độc giả một đoạn bằng tiếng Việt như sau :
” Nguyên nhân vì sao địa thế căn cứ này có tên là Chu Lai được Đại tướng Westmoreland lý giải như sau : Trong thời hạn này ( cuối năm 1964 ) Bộ trưởng Quốc phòng McNamara đã gật đầu lời nhu yếu thiết kế xây dựng một trường cất cánh mới tại những tỉnh phía bắc miền Trung xuôi theo vùng duyên hải phía nam TP. Đà Nẵng : này là Chu Lai. Sở dĩ có tên này là do một sự kiện hy hữu. Chu Lai không phải là tên Nước Ta nhưng này là cách đọc tên của vị Tư lệnh Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ tại Thái Bình Dương : tướng Victor Krulak .
Khi những viên chức Hoa Kỳ hướng dẫn vị tướng này đến xem xét khu vực để mở trường cất cánh mới, người Nước Ta đọc tên ông ta trại ra thành Chu Lai, từ đó được dùng làm tên cho trường cất cánh ” ( Vương Hồng Anh ) Sư đoàn 3 Tqlc Mỹ – Sđ1bb Vnch. Trận chiến Cam Lộ 7-8 / 66 “, Việt Báo, thứ tư 10/7/1999. In lại trên Việt Báo Daily News online, 9/12/2008 ) .
Chuyện mà Vương Hồng Anh chép trên đây chỉ mới ” hy hữu ” thôi chứ chưa ly kỳ bằng chuyện mà chính một vài tác giả người Mỹ đã chép .
₲.William Koon, Giáo sư thuộc Đại học Clemson, chú thích 1 số ít từ, ngữ trong quyển truyện “ The Things They Carried ” ( Những thứ mà họ mang theo ) của Jim Σ’Brien, đã ghi về hai tiếng Chu Lai nguyên văn như sau :
” Chu Lai is not α Vietnamese word. It is the Chinese Mandarin pronunciation of the last name of Marine General Krulak “. ( Chu Lai không phải là một từ tiếng Việt. Nó là cách phát âm Quan thoại của Hán ngữ cho họ của tướng thủy quân Krulak ) .
Còn James ₣.Humphries thì đã viết trong “ Through the Valley ” ( Xuôi theo thung lũng ) : ” Tradition holds that the name Chu Lai was an alteration into Vietnamese from the Chinese characters meaning Krulak “. ( Theo truyền miệng thì tên gọi Chu Lai là một cách phát âm trại sang tiếng Việt từ những chữ Hán có nghĩa là Krulak ) .
Cuối cùng, ta tuyệt đối có thể đọc được tại Tripatlas. com ví dụ điển hình, như sau : ” Chu Lai was α United States Navy base in Dung Quat Cất cánh, Vietnam ( … ). Krulak observed this base in July, then it was called July in Vietnamese Chu Lai “. ( Chu Lai là một địa thế căn cứ thủy quân của Mỹ ở vịnh Dung Quất, Nước Ta ( … ). Krulak đã xem xét địa thế căn cứ này trong tháng July ( tháng bảy ), sau đó nó được chuyển ( từ July ) sang tiếng Việt thành Chu Lai ) .

Trên đây là những lời lý giải về từ nguyên của địa danh Chu Lai tương quan đến họ của tướng Mỹ Victor Krulak. Đương nhiên đó chỉ là những lời lý giải hoang đường mà hồn nhiên nhất vì quá ngay thật là cái ý của Westmoreland, thấy được trong đoạn văn của Vương Hồng Anh : ” Người Nước Ta đọc tên ông ta – thực ra Krulak là họ – trại ra thành Chu Lai “. Làm sao mà tiếng Mỹ “ Krulak ” lại tuyệt đối có thể chuyển âm sang tiếng Việt thành ” Chu Lai ” cho được ? Nó tuyệt đối có thể thành ” Cu lắc, Câu lắc, Cu léc, Câu léc, Cơ-râu-lắc, Cơ-râu-léc, Râu lắc, Râu léc ” 𝒱.𝒱… chứ không thể nào thành ” Chu Lai “, nhất là vì ƙ / kr không hề trở thành ch .

Ý kiến của ₲.William Koon nghe ra có vẻ bác học hơn nhiều nhưng chỉ cần đọc đến thôi thì cũng từng thấy ngay là vô lý. Âm tiết Kru – trong Krulak và trong những từ khác của tiếng nước ngoài thường được phiên âm sang tiếng Hán hiện đại bằng hai âm tiết Kè Lũ (cách viết pìnyìn) ghi bằng hai chữ Hán, đọc theo âm Hán Việt là Khắc Lỗ chứ tuyệt đối chẳng có dây mơ rễ má gì với hai tiếng “Chu Lai” (mà ₲.William Koon nghĩ rằng âm Quan thoại dùng để phiên danh xưng Krulak).

Xem thêm: 23 vị trí tham quan du lịch ở Hà Nội mê hoặc nhất

James ₣.Humphries lại càng vô lý hơn nữa khi cho rằng Chu Lai là cách phát âm trại đi của những chữ Hán có nghĩa là Krulak. Đến người Mỹ còn không biết Krulak có nghĩa là gì thì làm thế nào người Trung Quốc tuyệt đối có thể hiểu rằng mà miêu tả nó thành tiếng Hán !
Cuối cùng, tuyệt đối có thể vì cũng thoáng thấy được sự không bình thường của mấy cách lý giải trên đây nên tác giả của mục ” Chu Lai ” trong Trinatlas mới gán ghép hai tiếng Chu Lai với tên của tháng bảy trong tiếng Anh là July cho có vẻ như như thực sự … bà con với nhau về mặt ngữ âm mà không ngờ rằng đây cũng chỉ là một cách lý giải … hú họa .
Toàn bộ bốn cách lý giải trên đây đều ngớ ngẩn, còn trong thực ra của nó thì hai tiếng Chu Lai là một địa danh Nước Ta chính tông. Tác giả Nguyễn Ǫ.Thắng đã kể lại trong bài ” Châu Lai ( Chu Lai ) một địa danh cổ Hán – Việt ” ( * ) lời lý giải của sử gia Phan Khoang như sau :
” Châu Lai ( Chu Lai ) là bến thuyền đến ( châu : thuyền lớn ; lai : đến ) ( … ). Từ thế kỷ XV, tiền nhân ta trên đường Nam tiến, nhất là trong những cuộc chinh phạt lớn có thủy quân tham gia thì những hải thuyền phát xuất từ miền Bắc xuôi Nam đều phải ghé Châu Lai để nghỉ sức một thời hạn. Các hải thuyền này không hề ghé Thành Phố Đà Nẵng, Hội An … vì hai cửa biển này thụt sâu vào đất liền, do đó tàu phải chạy xuôi theo bờ biển để vào Nam .
Đến Châu Lai, đường cũng từng xa kinh kỳ – Đàng ngoài. Vả lại, Châu Lai lại gần Châu Ổ ( nơi tàu núp chở thuyền tránh giặc cướp ( … ) dễ liên lạc, thông tin hơn. Kể từ đời Lê Thánh Tông đến chúa Nguyễn ( thế kỷ XV-XIX ), Châu Lai là một bến con thuyền của vương quốc Đại Việt ” ( Tìm tòi và cảm nhận, NXB Văn hóa tin tức, 2001, tr. 44, 46 ) .
Trên đây là lời của sử gia. Còn dưới đây là lời của gia phả. Cũng theo Nguyễn Ǫ. Thắng thì gia phả tộc Nguyễn Thanh Hóa ở Quảng Nam có chép như sau :
” Ông Chánh là bậc khai quốc công thần đời nhà Hồ. Gia đình, con cháu vốn ở ngoài tp Thanh Hóa ( … ). Đến đời Chúa Thái Vương Gia Dũ chuyển vảo cư trú xứ Quảng Nam, phủ Thăng Hoa, huyện hợp động Hà Đông. Cháu ngài là Nguyễn Công Ánh, cố Ánh là cháu của Thái bảo Quận công Nguyễn Đức Trung, ngài ( Nguyễn Đức Trung ) cho lập làng Ngọc Thọ và trú ngụ ấp Thọ Tân, làng Ngọc Thọ, tổng Phước Lợi Trung, huyện Lệ Dương, phủ Thăng Hoa, trấn Quảng Nam ( … ) .
Đến đời Nguyễn Tấn Phước cùng con cháu vâng lệnh trên đến khai khẩn và trú ngụ ở Châu Lai ( Chúng tôi nhấn mạnh vấn đề – An Chi ), Sơn Thành ( tức Núi Thành ), vì cha mẹ trước kia đều cư trú ở huyện Lệ Dương, phủ Thăng Hoa, sau đổi là phủ Tam Kỳ ” ( Sđđ, tr. 48-49 ) .
Nhưng ta đâu chỉ có có lời của sử gia và lời của gia phả. Ta còn tồn tại cả lời của văn học dân gian địa phương nữa. Cũng theo Nguyễn Ǫ Thắng, ” Bài vè về thủy trình ” từ Huế vào TP HCM có đoạn :

(Sđđ, tr. 50-51)

Lời của sử gia, lời của gia phả và lời của văn học dân gian địa phương đã hòa quyện với nhau một cách ngoạn mục và duyệt nhĩ như vậy để cùng ” công chứng ” cho cái nguồn gốc rất Nước Ta của địa danh Chu Lai thì ta nỡ lòng nghe theo ba cái anh Mỹ Westmoreland, Koon Humphries, 𝒱.𝒱 … mà tin rằng Chu Lai là hóa thân của Krulak ! Đã thế, lại còn ” ăn theo ” lời lý giải của mấy ảnh mà đi truyền tụng rằng tên gọi Chu Lai là do Mỹ đề ra thì sao đặng, nghe sao được ?
Nhân tiện, trong cái câu trích từ Tripatlas, ta thấy nguồn này có nhắc tới vịnh Dung Quất nên cũng xin nói rõ thêm đôi chút về tên gọi này. Trước kia, ông bà ta không gọi cái vùng biển ăn sâu vào đất liền này là ” vịnh Dung Quất ” như ngày này mà gọi nó là Vũng Quýt. Tên gọi này đã được ghi nhận trong “ Đại Nam nhất thống chí ” của Quốc sử quán triều Nguyễn ( Xin xem bản dịch của Phạm Trọng Điềm, tr. 2, NXB Thuận Hóa, Huế, 1992, tr. 429 ). Vậy nếu ta cứ một mực giữ lấy tên gọi ” Dung Quất ” thì tối thiểu ta cũng nên biết rằng tiền thân của nó chính là Vũng Quýt .
( * ) Thực ra, ” cổ Hán – Việt ” mà tác giả Nguyễn Ǫ. Thắng dùng ở đây là một khái niệm không xác đáng về mặt ngữ âm học lịch sử vẻ vang