TRANG THÔNG TIN ĐIỆN TỬ ĐỐNG ĐA 360° – chùa láng đống đa hà nội

Chùa Láng được dựng trên một thế đất đẹp với nhiều cây cổ thụ rợp mát, phong cảnh u tịch, thâm nghiêm, từ xa xưa đây được mệnh danh là “Đệ nhất tùng lâm” (tức rừng thông cổ nhất ở kinh thành Thăng Long).

Chùa Láng tọa lạc tại phường Láng Thượng, quận Đống Đa, Tp Hà Nội. Đây nguyên là đất Trại An Lãng thuộc tổng Hạ, huyện Vĩnh Thuận, phủ Hoài Đức thời Nguyễn.

Tên chữ của chùa là “Chiêu Thiền Tự”. Giải thích tên gọi này, tấm bia “Chiêu Thiền Tự tạo lệ bi”, niên hiệu Thịnh Đức 4 (1656) hiện còn lưu tại chùa có ghi:“Vì có điềm tốt rõ rệt, nên gọi là “Chiêu”. Đây là nơi sinh ra Thiền sư Từ Đạo Hạnh nên gọi là Thiền”[1], song nhân dân địa phương vẫn quen gọi theo tên nôm danh xưng là chùa Láng. Ngoài ra, chùa còn tồn tại tên là chùa Cả.

Chùa Láng được dựng trên một thế đất đẹp với nhiều cây cổ thụ rợp mát, phong cảnh u tịch, thâm nghiêm, từ xa xưa đây được mệnh danh là “Đệ nhất tùng lâm” (tức rừng thông cổ nhất ở kinh thành Thăng Long). Theo bài minh trong bia “Chiêu Thiền tự tạo lệ bi”, do Tiến sĩ Nguyễn Văn Trạc soạn năm Thịnh Đức thứ 4 (1656) đã mô tả cảnh đẹp của ngôi chùa như sau: “Thật là danh lam bậc nhất thế gian, không chùa nào sánh kịp, khí tốt Phượng Thành bên hữu tỏa khắp, dòng Tô Lịch bên tả lượn vòng. Nhĩ Hà nghìn rặm quanh Kinh đô uốn khúc như rồng xanh lớp lớp chầu về. Tản Viên dãy núi đầy thế đẹp hướng vào, như hổ trắng đàn đàn đến họp…”

Cũng theo bia Tạo Lệ, chùa được xây dựng từ thời Lý Anh Tông (1138-1175). Ngoài thờ Phật, chùa còn thờ vị Thiền sư nổi tiếng Từ Đạo Hạnh và vua Lý Thần Tông. Sự tích về Từ Đạo Hạnh được ghi chép và truyền tụng rộng rãi trong dân gian, qua thần tích và các truyền thuyết về Ngài, nhất là hai tác phẩm Lĩnh Nam Chích Quái và Thiền Uyển Tập Anh. Các tài liệu này cho rằng: Từ Đạo Hạnh vốn sinh ra ở đây, rồi tu luyện đắc đạo, hóa thân ở chùa Thầy (chùa Phật Tích – Quốc Oai – Hà Nội). Ông từng sang Tây Thiên học phép thuật, biết cưỡi mây, đạp nước, cất cánh lên trời, chui xuống đất, kì diệu khôn lường. Sau thời điểm Từ Đạo Hạnh lên núi Sài Sơn tu luyện, đầu thai vào làm con trai của Sùng Hiền Hầu, em ruột vua Lý Nhân Tông. Do vua không có con nên truyền ngôi cho người con trai của Sùng Hiền Hầu, tức vua Lý Thần Tông (1128-1138). Vì vậy, người con của vua Lý Thần Tông sau này là Lý Anh Tông (1138-1175) đã cho xây dựng chùa Chiêu Thiền để thờ vua cha và tiền thân của ông là Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Sách Thiền Uyển Tập Anh cho biết thêm: Từ Đạo Hạnh là vị danh sư nổi tiếng đương thời, ông trở thành vị tổ thứ 12 của thiền phái Tỳ – Ni – Đa – Lưu – Chi. Ông đã đào tạo thành nhiều nhà sư xuất sắc, tiêu biểu như Quốc sư Nguyễn Minh Không sau này.

Trải qua các triều đại, chùa Láng được sửa chữa nhiều lần vào các năm: Thịnh Đức 4 (1656), năm Cảnh Trị 4 (1666),  Tự Đức 22 (1869), Thành Thái 13 (1901)… diện mạo của ngôi chùa đã thay đổi nhiều, song ngôi chùa vẫn giữ nguyên ở vị trí cũ với nét cổ kính của một danh thắng hàng đầu phía Tây thành Thăng Long.

Khuôn viên của chùa khá rộng, gồm quần thể các công trình thiết kế được bố cục trên một trục chính đạo. Từ ngoài vào phải đi qua ba lớp cổng, khu sân chùa lát gạch Bát Tràng cổ, giữa sân có nhà Bát Giác, hai bên là hai dãy Dải Vũ song song. Thiết kế chính của chùa được làm theo kiểu “Nội công ngoại quốc” gồm tòa Tiền Đường, Phương Đình, Trung Đường, Thiêu Hương, Thượng Điện. Hai bên Thượng điện có hai dãy Hành Lang, phía sau có nhà Chuông, nhà Khánh, khu thờ Mẫu, thờ Tổ, Tả – Hữu Mạc…và sân vườn Tháp ở phía sau chùa.

Mở màn thiết kế là Tam Quan Ngoại có dạng thức một Nghi Môn được giới tìm hiểu cho rằng kiểu thức nghi môn chùa Láng có tính chất nghi môn của cung vua phủ chúa thời Lê Trung Hưng (1533-1789) với 4 trụ cột vuông to và ba mái nhỏ uốn cong gắn vào sườn cột, mái giữa cao hơn hai mái bên tạo cho thiết kế uyển chuyển, mềm mại. Giữa cổng có bức hoành phi đề 4 chữ “Thiền Thiên Khải Thánh” (Trời thiền sinh Thánh), bên phải đề “Tuệ Nhật”, bên trái đề “Từ Vân”, bên dưới có đôi voi phục. Tam quan này được xem như là dạng thức mẫu cho các công trình văn hóa khác tu bổ sau này như cổng đền Voi Phục, cổng đình Kim Liên (Hà Nội) và ít nhiều gắn với ngôi đền (thờ Từ Đạo Hạnh).

Tam Quan Nội là nếp nhà ngang 3 gian, xây kiểu chồng diêm hai tầng 4 mái ngói mở ra không gian thông thoáng. Trung tâm bờ nóc đắp mặt trời lửa, ngăn giữa mái trên và mái dưới đắp đề tài “Lã Vọng câu cá”, bát bửu, người ngựa, phía dưới mở 3 cửa ra vào. Bộ khung kết cấu dạng “Thượng chồng rường giá chiêng, hạ kẻ bẩy”.

Sau Tam Quan Nội là đoạn đường gạch rộng dẫn vào cổng trong cùng, hai bên đường xây tường lửng và hai hàng muỗm trăm tuổi tỏa bóng xuống bên đường. Sau lớp cổng này là sân rộng, hai bên có hai dãy Dải Vũ, mỗi dãy gồm 9 gian. Trước đó, giữa sân chùa xây một bệ đá to để dùng trong ngày lễ hội; sau này, nhân dân địa phương đã dựng ngôi nhà Bát Giác bao quanh.

Nhà Bát giác hay hay còn gọi là nhà Bảo Cái. Đây là nơi đặt kiệu Thánh vào trước ngày hội, nhà xây bằng gạch cổ nung già, để trần ở 8 cạnh, mái lợp kiểu mái chồng, 2 tầng, 16 mái được lợp ngói vẩy với những đầu đao cong vút, uốn lượn rất thanh thoát. Đỉnh nóc được đắp hoạ tiết 4 con phượng đang múa với đường nét mềm mại. Tầng mái bên trên đắp 8 con rồng cuộn, đây là công trình văn nghệ khá mới mẻ, tạo thành điểm nhấn cho khu thiết kế chùa Láng.

Tòa Tiền Đường có qui mô rộng lớn, gồm 9 gian, xây kiểu tường hồi bít đốc tay ngai, mái lợp ngói ta, kiểu chồng diêm hai tầng 4 mái. Đỡ mái thượng là các bộ vì kết cấu theo kiểu “thượng chồng rường giá chiêng, hạ kẻ”, hai mái hạ làm kẻ cong dài. Trang trí ở hạng mục này khá phong phú, phong phú trên các đầu dư, kẻ, con rường, cốn nách với các đề tài hổ phù, rồng, long mã, chim phượng, tứ quý… mang đặc trưng văn nghệ thế kỷ XIX.

Tòa Trung Đường có kích thước tương tự với tòa Tiền Đường. Nối hai tòa nhà này được thông qua một Phương Đình nhỏ kiểu 4 mái đao cong. Đề tài trang trí tại Trung Đường giống với tòa Tiền Đường về phong thái và thời đại văn nghệ. Riêng gian giữa hiện còn mảng chạm rồng phượng mang đặc trưng của phong thái văn nghệ thời Hậu Lê thế kỷ XVIII.

Thiêu Hương là nếp nhà dọc gồm 2 gian ở phía sau. Kết cấu bộ khung gồm 3 bộ vì kèo cầu đơn giản, hai bên xây tường bao.

Thượng Điện là nếp nhà ngang 3 gian song song với Trung Đường, xây kiểu tường hồi bít đốc, bộ khung có kết cấu kiểu chồng rường. Phần trang trí tập trung trên các đầu dư được chạm đầu rồng mang đặc trưng của phong thái văn nghệ thế kỷ XVII-XVIII.

Hai dãy Hành Lang nối Thượng Điện với khu nhà Tổ, kết cấu theo kiểu kèo cầu quá giang, mặt trước để trống, mặt sau xây tường bao. Đây nơi đặt 18 vị La Hán (hay còn gọi là 18 vị Tổ Truyền Đăng).

Phía sau chùa chính gồm các công trình: Nhà Chuông, Nhà Khánh đều được thiết kế theo kiểu hai tầng 8 mái đao cong, bên trong treo chuông và khánh cổ. Khu nhà Tổ có qui mô khá rộng, gồm 2 nếp nhà song song nhau, mỗi nếp 7 gian tạo thành kiểu chữ “nhị”. Nếp nhà ngoài làm nơi thờ Tổ, nếp nhà bên trong thờ Mẫu; hai bên nhà Tổ lại xây hai dãy Tả – Hữu mạc, mỗi bên 5 gian. Dãy nhà bên phải dùng làm nơi gửi hậu, và đặt những tấm bia ghi tên họ của những người được cúng giỗ hậu; dãy bên trái là nơi ở của nhà sư trụ trì. Sau chùa, chếch về phía bên phải là sân vườn tháp – nơi yên nghỉ của các vị sư đã viên tịch, bên trái là giếng chùa. Những công trình này đã góp phần tô điểm cho di tích chùa Láng trở nên thanh tịnh và trầm mặc của một ngôi chùa có thời đại khởi dựng tới hàng ngàn năm tuổi.

Tương ứng với qui mô thiết kế, hiện vật của di tích vô cùng phong phú và phong phú, gồm văn bia, minh chuông, khánh, hoành phi, câu đối, cửa võng, sắc phong, tượng thờ…phản ánh quá trình tồn tại và phát triển của di tích qua từng thời kỳ lịch sử khác nhau.

Với dấu hiệu của ngôi chùa “Tiền Phật Hậu Thánh”, các hiện vật trong chùa cũng phong phú, phong phú, phản ánh khá đậm nét nội dung và tính chất thờ cúng của di tích. Với tổng số 198 pho tượng Phật lớn nhỏ được sắp xếp theo qui định của một ngôi chùa Việt cổ, chùa Láng như một bảo tàng mỹ thuật với đầy đủ các bộ tượng được tạo tác đẹp, chau chuốt như bộ tượng: Tam Thế Phật, Quan Âm Chuẩn Đề, 𝓐 Di Đà, Ngọc Hoàng – Kim Đồng – Ngọc Nữ, An Nan, Ca Diếp, Di Lặc, Tuyết Sơn, Cửu Long … đạt tính chuẩn mực cao, có thời đại văn nghệ thế kỷ XIX. Không những thế, các tượng đắp bằng đất như: Tứ Thiên Vương, Bát Bộ Kim Cương, Khuyến Thiện – Trừng Ác với dáng vẻ uy nghi, oai vệ trổ tài đầy quyền năng bảo vệ Phật pháp. Đặc biệt trong chùa còn tồn tại hai ban Tây Thập Điện Sơn Trang Động và ban Đông Thập Điện Sơn Trang động được thiết kế sát hai hồi tòa Trung Đường cao gần tới gần nóc nhà. Mật điện đắp bằng vữa và đất, hình vách đá với tảng mây, bên trong có các lớp tượng Chư Phật, 𝓐 Di Đà, Ngọc Hoàng Thượng Đế, các vị Thiên thần – Nhân gian và Địa ngục. Tuy có thời đại ra đời vào khoảng đầu thế kỷ XX, song đây vẫn là một trong những động Thập Điện khá đẹp hiện còn trong các ngôi chùa cổ ở Hà Nội.

Hệ thống tượng La Hán ở hai bên Hành Lang chùa được trổ tài với những dấu hiệu và trạng thái khác nhau: nét hỉ xả, từ bi, sự đăm chiêu, vương vấn giữa đạo và đời; tượng Tổ mang tính chân dung cao, tượng Mẫu đầy nét dân dã vui tươi…đều được người nghệ nhân gửi gắm qua từng tác phẩm, tạo thành một toàn cầu Phật pháp đa đạng, phong phú đầy màu sắc, phản ánh tâm tư của từng nhân vật cũng như nhiều khía cạnh khác nhau của đời sống xã hội đương thời.

Ngoài tượng Phật, tính chất “đền thờ” trổ tài khá đậm nét thông qua hệ thống di vật liên quan đến “Đức Thánh Láng”. Này là hai pho tượng Thiền sư Từ Đạo Hạnh làm bằng mây cuộn được phủ sơn thếp một trong những kiệt tác hiếm thấy ở Việt Nam và tượng Lý Thần Tông bằng gỗ đặt ngồi trong khám được tạo tác ở thế kỷ XIX cùng với rất nhiều đồ thờ khác như: Hạc, Long Ngai, Kiệu Long Đình, Kiệu Bát Cống, Chấp Kích, Giá Kiếm,…được tạo tác đẹp, mang phong thái văn nghệ thế kỷ XVIII-XIX đã góp phần tạo cho di tích chùa Láng trở nên đặc biệt và mới mẻ so với những ngôi chùa trong vùng.

Đáng lưu tâm, chùa còn lưu giữ được12 đạo sắc phong cho Thiền sư Từ Đạo Hạnh và vua Lý Thần Tông (trong đó có 3 sắc thời Hậu Lê, một sắc thời Tây Sơn, 8 sắc thời Nguyễn) cùng 15 tấm bia đá, chuông đồng, khánh đồng, hoành phi, cuốn thư, câu đối… thời đại trải dài từ thời Lê đến thời Nguyễn. Trong những tư liệu này, đáng quan tâm là tấm bia: “Chiêu Thiền Tự Tạo Lệ Bi”, ngoài giá trị về mặt điêu khắc, văn nghệ, đây đang là tư liệu lịch sử trọng yếu, giúp cho việc tìm hiểu lịch sử ngôi chùa, thân thế, sự tích đức Thánh Từ Đạo Hạnh, những lần tu bổ, tôn tạo, qui định về các ngày tuần tiết, sóc vọng… Với những giá trị này mà Tấm bia đã được chọn là một trong 63 văn bia tiêu biểu được tuyển chọn in trong quyển sách “Tuyển tập văn bia Hà Nội”do nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản năm 1978.

Từ xưa đến nay, chùa Láng vẫn được xem như là trung tâm của hệ thống di tích liên quan đến Thiền sư Từ Đạo Hạnh, như: chùa Nền tương truyền chính là nhà của Từ Đạo Hạnh. Chùa Hoa Lăng (xưa còn gọi Ba Lăng) là nơi thờ Thân Mẫu của Ngài, chùa Tam Huyền nơi thờ Thân Phụ của Ngài, chùa Thầy (nơi tu hành đắc đạo của Thiền sư Từ Đạo Hạnh), chùa Thưa…

Chùa Láng đã đi vào lịch sử như một niềm tự hào của văn hóa dân tộc. Sự hiện diện của ngôi chùa là bằng cớ nhất định giá trị trường tồn của di tích ở vùng đất phía Tây kinh thành Thăng Long, về sự dung hòa giữa tín ngưỡng địa phương và Phật giáo, về dấu ấn mới mẻ của những ngôi chùa dạng “Tiền Phật Hậu Thánh” trong lịch sử Phật giáo Việt nam dưới thời nhà Lý. Ngôi chùa từng là nơi quy tụ các công trình tìm hiểu về lịch sử Phật giáo, thiết kế, điêu khắc, mỹ thuật… của nhiều học giả trong và ngoài nước. Với những giá trị của di tích, chùa Láng đã được xếp hạng là di tích cấp Quốc gia ngày 28/4/1962.

[1] – Theo bia Chiêu Thiền tự tạo lệ bi