Bàn về “những giá trị sống” :: Suy ngẫm & Tự vấn :: ChúngTa.com – suy ngẫm về giá trị sống

Hỏi:Ông là một người từng trải và chúng tôi rất mong ông trò chuyện giúp người trẻ tư duy, nhìn nhận lại, đặt lại vấn đề về các giá trị nền tảng nhất cho cuộc sống. Mong ông cùng chia sẻ với độc giả về những điều họ cũng đang nghĩ, đang di chuyển tìm và có thể chưa tìm thấy hoặc tìm sai cho mình.

Trước hết xin hỏi ông về sự chuyển hướng của ông trong việc đi tìm kiếm lại những giá trị thực của mình trong xã hội hiện tại. Vấn đề mà người ta hay nói nhất hiện tại là sự sụp đổ niềm tin và những giá trị giả đang lên ngôi và đang lấn lướt những giá trị thật. Ông có thấy đau nỗi đau đấy không và bản thân những nỗi đau đó đã thúc đẩy đến ông như vậy nào trong quá trình viết và tư duy?

Trả lời: Tôi nghĩ thực ra không cần phải chán nản đến thế. Không phải các giá trị giả lấn át các giá trị thật mà những giá trị tất cả chúng ta tưởng là thật thua những giá trị mà tất cả chúng ta tưởng là giả. Thực ra những giá trị mà tất cả chúng ta tưởng rằng bị mất đi hoặc bị lấn át cũng vẫn là những giá trị giả. Bởi vì trong lịch sử của quốc gia tất cả chúng ta, loài người chưa khi nào thật sự tiếp xúc với tự do và có các quyền về phương diện tự do, vì vậy cái gì mà mỗi một cá nhân chưa có thật, không có thật và không có quyền có thật thì cái đấy được gọi là giả. Đôi lúc người ta nhầm lẫn giữa tiền bố mẹ cho và tiền của mình. Tất cả chúng ta, những người Việt, trong hơn nửa thế kỷ có rất nhiều thứ được cho, bị cho và cho. Chính cái hỗn hợp 3 yếu tố được cho, bị cho và cho ấy là những thành tố tham gia vào cái quá trình tạo ra màu sắc thật của những cái mà tất cả chúng ta tưởng rằng mình có. Vì vậy vì thế hiện tại có những cái chưa kịp định hình, những cái chưa kịp được sàng lọc, những cái chưa kịp được nhận thức, nó là bóng hình của những cái sẽ có và tất cả chúng ta tưởng rằng những cái sẽ có ấy lấn át cái đã có và đang có.

Đôi lúc loài người, do nhịp điệu của công việc, nhịp điệu của sự sống, do sự chạy đua, do sự đối đầu, do sự bon chen mà vận hành đời sống trí não của mình với một vận tốc quá lớn và không thích hợp để người ta có thể tạo dựng các nhận thức. Tất cả chúng ta thấy rằng thường các học giả khi nào cũng chậm rãi, vì khi nào người ta còn suy ngẫm thì người ta không chạy được. Tôi nghĩ rằng hiện tại đại phòng ban người Việt chạy nhanh quá nên không kịp suy ngẫm và do đó nhầm lẫn giữa những cái mình có với những cái mình sẽ có, giữa những cái mình thực có và những cái mình không thực có, và đôi lúc những người chán nản thì thường thấy cuộc sống đang diễn ra như là cái giả lấn át cái thật.

Tôi lấy ví dụ về chuyện bằng giả ví dụ. Bằng giả là một khái niệm có thật và bằng giả có vẻ lấn át nếu nhìn từ bên ngoài, nhưng nếu nhìn từ bên trong thì không phải như vậy. Phải nói rằng, sự phân biệt thật giả trong thời buổi phát triển với vận tốc nhanh như vậy này buộc loài người phải có năng lực chuyên nghiệp để nhận xét, để phân biệt thật giả. Vì đại phòng ban loài người không có khả năng ấy vì thế có một ấn tượng mang lại một cảm nghĩ chán nản, này là cái giả đang lấn át cái thật. Phải nói rằng, trong lịch sử tạo dựng loài người khi nào loài người cũng có cảm nghĩ như vậy, các thời kì trước cũng có cảm nghĩ như vậy. Vì vậy, mới sinh ra những người như Vũ Trọng Phụng để viết “Số Đỏ”, mới sinh ra những Khái Hưng, Nhất Linh 𝒱.𝒱, luôn luôn tố cáo cái sẽ có như là yếu tố giả, chỉ có những cái mình thật có trong tay, mình từng trải với nó, sống chung với nó một thời gian đủ lâu thì mới xem cái này là thật.

Tôi nghĩ rằng cái có thật chưa chắc đã tích cực và cái có giả chưa chắc đã tiêu cực. Thành ra, để nhận thức được mẩu chuyện này đòi hỏi loài người phải có năng lực. Cái thiếu của xã hội tất cả chúng ta là tất cả chúng ta không có những nền tảng học vấn đủ để hướng dẫn loài người trong việc lựa chọn, phân loại và nhận xét, vì thế gây cho loài người một cảm nghĩ không tự tin lắm trong việc quan trắc đời sống, và do đó gây ra một cảm nghĩ chán nản không thiết yếu.

Hỏi:Vậy theo ông, điểm mấu chốt trong những tác phẩm ông đã viết là tìm lại tự do cho chính mình và có quyền được lựa chọn?

Trả lời: Nhất định toàn bộ các quyền cá nhân là một trong những điểm có chất lượng kế sách để tạo dựng xã hội mà trong đó loài người có thể tự tin được, loài người có thể phân biệt thật giả được, loài người có thể có bản lĩnh để sống và ứng phó với những cái sẽ có. Tất cả chúng ta chưa có tự do, tất cả chúng ta chưa có ý niệm về tự do một cách rõ ràng. Một vài học giả, một vài trí thức lớn hoặc một vài nghệ sỹ lớn cũng nỗ lực mô tả tự do một cách tổng quan, nhưng biến thành các hệ thống tiêu chuẩn để khái niệm khái niệm tự do và vai trò của nó so với thân phận của mỗi một loài người thì hình như ở Việt Nam chưa ai đưa ra vấn đề như vậy. Tôi là một trong những người có thể nói là hiếm ở Việt Nam nỗ lực làm chuyện đấy, và tôi không dám nói là tôi đã thành công, nhưng tôi chắc nịch rằng sự nỗ lực này là có thật.

Hỏi:Ông có gặp khó khăn gì trong quá trình tư duy để đặt lại những giá trị về tự do?

Trả lời: Đánh trận giả thì không có gì khó khăn cả. Cái khó khăn duy nhất là xung quanh tôi không có những chứng cớ về tự do, về các quyền tự do, vì thế tôi buộc phải suy tưởng, buộc phải tưởng tượng. Xung quanh tôi chỉ có hiện tượng vô chính phủ chứ không phải có tự do. Đi vệ sinh bậy ở ngoài đường ví dụ, hút thuốc lá lá trong rạp chiếu phim, nghe smartphone trong nhà hát lớn ví dụ, họp chính phủ đôi lúc cũng thấy các bộ trưởng lén nghe smartphone ví dụ, toàn bộ những thứ đấy là dấu hiệu của sự vô chính phủ chứ không phải tự do.

Tự do là gì? Tự do là hoạt động tự nhiên của loài người trong những điều kiện nó không dẫm đạp lên các quyền tự do của người khác. Tôi nghĩ rằng, ở Việt Nam có rất ít chứng cớ về tự do, hơn nữa lịch sử giáo dục của cá nhân tôi cũng rất không thuận tiện cho việc tư duy và tìm hiểu khái niệm này. Phải nói rằng, để làm được một số việc ngăn ngắn, nho nhỏ trước mắt thì tôi cũng từng phải vượt qua chính lịch sử của chính bản thân mình mình, nhất là lịch sử giáo dục.

Hỏi: Thời buổi hiện tại người ta đề cập tới từ khủng hoảng rất nhiều, khủng hoảng kinh tế, khủng hoảng tiền tệ, khủng hoảng trong đời sống trí não của cá nhân. Khi mà phương Tây quá khủng hoảng như vậy thì họ quay về các giá trị của phương Đông.

Là một người phương Đông, ông thấy khái niệm về tự do có sự hài hòa như vậy nào trong triết lý phương Đông và triết lý phương Tây?

Trả lời: Tôi muốn đính chính lại về thắc mắc này. Phương Tây không khủng hoảng đến mức phải quay về các giá trị của phương Đông. Có thể có một vài người hoặc một cộng đồng phương Đông nào đó đi tìm phương Tây không được thì quay về phương Đông. Giống như người ta vào Sài Gòn mà không thể kiếm đủ tiền để tiêu xài theo tiêu chuẩn Sài Gòn thì đành phải quay trở lại Hà Nội. Phương Đông nói thẳng ra chưa khi nào là chỗ quay về của bất kỳ ai ngoài chính phương Đông, và đấy là sự bất lực của phương Đông trong việc tiếp cận với phương Tây chứ không phải phương Tây quay về phương Đông. Đôi lúc người ta cứ ngộ nhận và đấy là tình trạng thiếu thông tin. Phải nói rằng, chỉ cần ứng dụng các kinh nghiệm, các phép tắc hay là các lý luận của phương Tây trong vòng từ năm 1978-2008, người Trung Quốc đã từ một nước nghèo khổ trở thành một nước khá giả, tôi không nói là một xã hội khá giả vì xã hội Trung Quốc còn lâu mới khá giả mà chỉ là một nhà nước khá giả. Những kinh nghiệm phương Tây có đã hỗ trợ một loạt các nước phương Đông ra khỏi bóng tối, ra khỏi hang hốc của mình.

Hiện giờ phương Tây đang khủng hoảng, nhưng bất kỳ một sự phát triển nào cũng dẫn theo khủng hoảng và khủng hoảng như hiện tại là khủng hoảng tất yếu, là hệ quả của một sự phát triển quá nhanh của nền kinh tế toàn cầu, thậm chí nhiều hơn hết nền kinh tế là của tình trạng xã hội. Khi kinh tế đã khủng hoảng thì xã hội sẽ khủng hoảng theo, văn hóa cũng khủng hoảng theo, chính trị cũng khủng hoảng theo, và toàn bộ những chuyện ấy là dấu hiệu của sự phát triển chứ không phải là chứng cớ tiêu cực. Cuộc khủng hoảng này có thể xuất phát từ phương Tây nhưng không phải là khủng hoảng của phương Tây mà là cuộc khủng hoảng của nhân loại, khủng hoảng toàn thị trường quốc tế, và phải nhất định rằng không có nước phương Tây nào quay trở lại phương Đông sau khủng hoảng cả.

Thắc mắc này phản ánh một tâm trạng rất thông dụng và nếu không nhận thức được một cách rành mạch mẩu chuyện này thì phải nói thật là nhân loại mất phương hướng và người phương Đông tự nhiên trở thành tự mãn. Hiện giờ có người nói rằng Trung Quốc bằng với Mỹ rồi, trong lúc kể cả khủng hoảng thì thu nhập của người Mỹ cũng từ 40.000 đô la xuống 35.000 đô la, còn người Trung Quốc thì vẫn chỉ có một vài ngàn đô la thôi. Và thu nhập một hay một vài ngàn đô la ấy cũng chỉ tập trung ở một vài đô thị, còn 90% dân số nước CHND Trung Hoa vẫn tiếp tục nghèo khổ theo tiêu chuẩn của phương Tây (tôi không nói theo tiêu chuẩn của những người nghèo khổ trên toàn cầu). Phải nói rằng người dân Trung Quốc vẫn là người nghèo, có một số người Trung Quốc trở thành tỷ phú và vận tốc tạo dựng các tỷ phú rất lớn, nó phản ánh sự lạc hậu về mặt thể chế của Trung Quốc. Trong lúc có hàng trăm triệu loài người nghèo khổ thì đột nhiên có thêm một cách nhanh chóng dăm bẩy người trở thành tỷ phú, cái mặt ấy là mặt trổ tài sự tiêu cực nhiều hơn là tích cực.

Nếu tất cả chúng ta nhầm lẫn trong việc nhận xét tình trạng khủng hoảng hiện tại và nói rằng phương Tây sẽ trở lại phương Đông và viết điều đó lên báo thì người ta sẽ cười. Ngay cả người phương Đông cũng cười. Những người thành đạt ở phương Đông biết rất rõ là mình thành đạt bằng các phương thức phương Tây chứ không phải bằng phương thức phương Đông. Nói cách khác, người ta lợi dụng sự sắc sảo của phương pháp phương Tây và lợi dụng sự ngốc nghếch của đại phòng ban dân chúng phương Đông để thành công. Sự sung túc ở phương Đông được tạo dựng hầu hết bởi hai nguồn như vậy.

Hỏi: Vậy theo ông nếu đặt lại những vấn đề nền tảng về tự do cũng như nền tảng về các phương thức thành công của người phương Tây thì ông sẽ mang ra những điều gì?

Trả lời: Tôi nghĩ rằng tự do trọng yếu ở chỗ nó làm cho loài người cảm thấy có trách nhiệm với mình, có trách nhiệm với xã hội của mình, không bị áp đặt, không vào hùa, không theo ai cả, và khi xã hội có những sự thống nhất mang chất lượng tự giác về quyền lợi thì ngân sách để quản trị xã hội ấy giảm xuống rất nhiều. Trong lúc tất cả chúng ta giãy dụa về chuyện cải tiến giáo dục thì ở phương Tây không có nước nào kêu khủng hoảng về vấn đề ấy cả. Vì sao phương Tây quay về với các giá trị phương Đông mà học viên Việt Nam, học viên Trung Quốc vẫn đi du học 500.000 -700.000 người một năm sang phương Tây? Người ta đi học cái phương thức của phương Tây và tận dụng sự ngốc nghếch của phương Đông để làm giàu, thậm chí để làm chính trị nữa chứ không chỉ để làm giàu. Có thể nói, nền tảng sự phát triển của một số cá nhân hạn hẹp ở phương Đông chính là những phương thức sắc sảo mà hầu hết là học ở phương Tây cộng với sự thấp của dân trí. Tìm hiểu thị trường chứng khoán sẽ thấy rõ điều ấy.

Hỏi:Theo ông không có quyền tự do cũng chính là nguyên nhân lớn nhất làm cho phương Đông không phát triển?

Trả lời: Đúng thế. Điểm tập trung, điểm cô đặc nhất của toàn thể các khuyết tật của một xã hội, trong đó có khuyết tật dân trí chính là thiếu tự do. Hay nói cách khác là không có điều kiện để tạo dựng các cá nhân. Này là những đàn, những lũ được lãnh đạo, được lãnh đạo và được kiểm tra, do đó loài người không thể sáng tạo được và vùng đất ấy trở thành vùng đất vàng của những kẻ láu cá và thời cơ. Điều rất nhiều người than vãn hiện tại là tất cả chúng ta mất các giá trị văn hóa truyền thống. Tôi là người tìm hiểu các giá trị văn hóa, tôi có thể nói rằng không có hiện tượng ấy. Đấy là sự luyến tiếc của loài người so với bộ quần áo cũ, đấy không phải là bản sắc.

Tôi thấy cần phải nói rằng tất cả chúng ta không nên có khái niệm giữ gìn bản sắc. Văn hóa là một khái niệm tự nó, bản sắc là tự nó vì thế không đánh mất được, nó chỉ thay đổi cùng với đòi hỏi của cuộc sống, cùng với vận tốc tăng trưởng của cuộc sống. Ở những trạng thái chưa chín, ở những khía cạnh chưa chín của nhận thức của người xem xét cũng như của những người đang là thành tố để tạo dựng một tiêu chuẩn văn hóa mới thì người ta có cảm nghĩ nó ngô nghê, nó kệch cỡm. Cảm nhận kệch cỡm ấy sẽ mất dần cùng với sự phát triển, cảm nghĩ luyến tiếc bản sắc cũng dần dần mất đi cùng với sự phát triển.

Sự phát triển cá nhân đích thực sẽ làm cho loài người duyên dáng tại mỗi một phút của nó trong cuộc sống. Bởi vì tất cả chúng ta đi từ chỗ một bè lũ đến một cá nhân vì thế trạng thái không tự tin ở giữa quãng đường dịch chuyển như vậy tạo cho loài người một sự vụng về, lóng ngóng, thiếu tự tin và do đó tất cả chúng ta cảm thấy tất cả chúng ta mất mát. Có rất nhiều người cũng nỗ lực lịch sự, ngồi thì không gác chân lên ghế, tiếp khách không chép miệng 𝒱.𝒱, nhưng chỉ giữ gìn được lúc ban đầu, đến khi cơn lên rồi thì người ta lại nhai nhóp nhép, lại gác chân lên ghế, lại hút thuốc lá lào sòng sọc và bảo “thôi chúng ta lại quay về với những giá trị bản thể, với bản sắc”. Đấy là sự đầu hàng các quá trình phát triển chứ không phải là sự mất mát bản sắc hay giữ gìn bản sắc. Có thể có nhiều người sẽ khó chịu với những gì tôi vừa nói, nhưng bản chất của nó là như vậy, tôi không thể nói khác được.

Hỏi: Nhưng cũng có nhiều ý kiến cho rằng, sự vụng về, sự thô lậu trong cách ứng xử, lối sống là do không có sự chuẩn bị của mình trong một quá trình mà là một sự đột biến. Ông có tán thành với ý kiến ấy không?

Trả lời: Cách đây mấy tháng tôi vừa xuất bản một quyển sách tên là “Cội nguồn Cảm hứng“, trong đó tôi lý giải về khái niệm tự do, về cá nhân. Tôi nghĩ rằng sự vụng về có ở toàn bộ mọi người. Tôi kể một mẩu chuyện như vậy này.

Cách đây mấy năm tôi có dự một lớp huấn luyện về Bảo vệ các quyền Sở hữu trí tuệ do đơn vị điều tra của chính phủ Hoa Kỳ là FBI tổ chức, giáo viên là chánh công an của Tp Westminster. Tôi mời nhóm giáo viên ấy ăn cơm tối và ông chánh công an ấy nói rằng “Khi tôi đi sang đây vợ tôi xem tôi quay lại Việt Nam có thể chết nên vợ tôi rất bịn rịn và còn khóc nữa, nhưng sang đây tôi không những không chết mà còn được ngài mời cơm, nói chuyện thoải mái thế này” và ông ấy rưng rưng nước mắt. Cái đấy chính là sự lóng ngóng vụng về của người Mỹ khi đến Việt Nam, và khi tất cả chúng ta đến Mỹ tất cả chúng ta cũng lóng ngóng vụng về như vậy. Lóng ngóng, vụng về là trạng thái ban đầu của quá trình làm quen với một nền văn hóa và với một trình độ phát triển, ai cũng có điều ấy cả. Ai khi đến một nền văn hóa mới cũng có những lóng ngóng. Ví dụ khi đến Nhật Bản tất cả chúng ta vẫn quen xưng hô Lady and Gentlemen, nhưng ở Nhật Bản thì người ta không xếp Lady lên trước. Nếu tất cả chúng ta mang kinh nghiệm tiếp xúc với người phương Tây và người Mỹ vào ứng dụng ở Nhật Bản thì tất cả chúng ta có thể phạm sai lầm vì nó không phù phù hợp với nền văn hóa Nhật. Khi va chạm với những môi trường văn hóa lạ khi nào loài người cũng có một trạng thái được gọi là lóng ngóng, vụng về, ngượng nghịu và cái này là cái dễ thương nhất của loài người. Nhân loại dễ thương vào lúc họ lóng ngóng, vụng về, còn khi người ta trơ ra rồi, người ta mắt la mày lém, người ta nghênh ngang thì người ta không còn dễ thương nữa.

Trạng thái làm quen giữa các nền văn hóa là trạng thái dễ thương nhất mà loài người có. Ta biết rằng trong những gia đình quý phái ở phương Tây khi nào cũng có những buổi vũ hội trước hết của cô con gái mới lớn. Một cô gái đến dự buổi vũ hội trước hết khi các chàng trai nhìn vào thì thế nào cũng nhún nha nhún nhẩy, thế nào cũng lóng ngóng. Cái lóng ngóng của một trinh nữ chính là vẻ đẹp lớn nhất mà loài người có. Sự lóng ngóng của một nền văn hóa để tìm hiểu một nền văn hóa khác, để thích ứng với một nền văn hóa khác là sự lóng ngóng dễ thương và tất cả chúng ta thấy khôi hài với mình, nhưng không ai nhìn tất cả chúng ta thấy khôi hài cả. Nếu được giải phóng rồi, cảm thấy tự do rồi thì tất cả chúng ta không phải áy náy về sự lóng ngóng của mình mà tất cả chúng ta thưởng thức sự lóng ngóng của mình. Rất nhiều cô trơ ra rồi, không còn lóng ngóng được nữa, hiện tại diễn lại trò lóng ngóng, làm theo sự lóng ngóng của thời xa xưa ấy là khó hơn nhiều so với việc trổ tài sự từng trải.

Hỏi: Vậy là ông nhìn toàn bộ những sự dịch chuyển trong thời kỳ này cũng chỉ là một sự lóng ngóng rất dễ thương?

Trả lời: Đúng thế. Đây là lúc người Việt ra khỏi làng, người Việt ra phố, dân thuyền chài men sông ra biển. Ví dụ cái lóng ngóng của một nhà thơ Việt Nam khi đương đầu với Shakespear ví dụ, toàn bộ những chuyện như vậy dễ thương lắm. Tôi thấy cuộc sống không chán nản đến mức như vậy. Xét về phương diện sự thích ứng dần với vận tốc phát triển, với sự hội nhập của các cá nhân, tôi không thấy có gì đáng chán nản cả. Có thể thấy những người ăn mặc rất dữ dội nhưng trò chuyện vẫn rất nền nã, lễ phép. Cái vẻ dễ thương không mất đi, cái giá trị cốt lõi của loài người không mất đi cùng với sự hội nhập mà được thử thách bằng sự hội nhập. Cái đớn đau là tất cả chúng ta vẫn hiểu sai rằng nó mất đi cùng với sự hội nhập mà không hiểu rằng nó được thử thách bằng sự hội nhập.

Hỏi: Rất thú vị khi ông lý giải được những lo ngại của mọi người hiện tại là toàn thị trường quốc tế hóa thì sẽ đánh mất mình.

Trả lời: Chẳng ai đánh mất mình được, muốn đánh mất cũng không được. Nó là máu, là thịt, nó nằm trong gen, không mất được. Tôi kể mẩu chuyện thế này.

Trong một lần tôi đến Washington DC, buổi tối tôi đến ăn cơm ở một tiệm ăn Việt Nam và thấy ở đó có món bún riêu. Tôi rất ngạc nhiên khi thấy có món này và tôi hỏi ông chủ quán, một người Hà Nội lớn tuổi rất đẹp lão rằng “Bác có mắm tôm không?”. Ông ấy nói rất nhỏ rằng “Có”, rồi bê ra một đĩa mắm tôm nhỏ nói rằng “cái này là nhà dùng để ăn riêng chứ không mang cho khách, nhưng anh hỏi thì tôi đưa”. Tức là ông ấy cũng lóng ngóng khi thưởng thức cái món mình rất thích là mắm tôm trước mặt người Mỹ, vì thế ông ấy giấu đi để ăn riêng, nhưng khi gặp người thích ăn mắm tôm giống mình thì cũng không kìm được và trổ tài cái bản sắc thích mắm tôm của mình. Lúc trả tiền tôi mang thừa 50 đô la, ông ấy trả lại tiền thừa nhưng tôi nói rằng “Tôi cố tình đưa như vậy vì tôi muốn thưởng cho bác cái công đưa được mắm tôm đến đất Mỹ”. Ông ấy cười và mời tôi ngồi lại uống rượu.

Nhân loại có thể đánh mất các khía cạnh chính trị, nhưng bản sắc, chất lượng văn hóa thì không đánh mất được. Có thể một người yêu nước trở thành một kẻ bán nước, một người tích cực trở thành một kẻ tiêu cực trong con mắt của một số các nhà chính trị, nhưng cái đặc trưng văn hóa cá nhân thì không mất được, không thay đổi được.

Bởi vì tất cả chúng ta luôn có xu hướng đồng nhất văn hóa với chính trị vì thế tất cả chúng ta sợ, những nhà quản lý sợ mất cái yếu tố chính trị mà mình cần ở trong một loài người, và vì không dám nói điều ấy nên họ kêu toáng lên về sự đánh mất bản sắc. Bản sắc là cái cớ để họ kêu la chứ bản sắc không mất được. Đây là một phát hiện rất trọng yếu.

(Còn tiếp)