“Con người” với “Tự nhiên” qua cái nhìn của nhà nhân chủng học – tôi yêu những gì đến tự nhiên

Trong các xã hội hiện đại ngày nay, phân biệt giữa ”Văn hóa” và ”Tự nhiên” đã trở nên một điều được chia sẻ rộng rãi. Văn hóa thuộc về xã hội loài người, còn Tự nhiên là toàn cầu bên ngoài ta. Trong cục diện cuộc khủng hoảng sinh thái đe dọa sự sống còn của nhiều cộng đồng dân cư trên hành tinh và sự tồn tại vững bền của xã hội loài người, không thể không đưa ra thắc mắc : Phải chăng cách ứng xử với môi trường hiện tại có cội rễ trong một tư tưởng như vậy ? Tư tưởng đó từ đâu mà có ? Đâu là những hạn chế của tư tưởng này ?…

Quảng cáo

Tạp chí Khoa học của RFI tuần này xin chuyển đến quí vị một số kiến giải về vấn đề trên qua cuộc hội thoại với nhà nhân (chủng) học Pháp Philippe Descola. 

Philippe Descola là người phụ trách Laboratoire {d}’anthropologie sociale (Phòng tìm hiểu nhân học xã hội), nền tảng tìm hiểu hỗn hợp của Collège de France/CNRS/EHESS, do nhà bác học Claude Lévi-Strauss – cha đẻ thuyết cấu trúc luận nổi tiếng – phụ trách trước đó. Ông cũng từng là học trò của Claude Lévi-Strauss.

Các thăm dò về thổ dân Nam Mỹ Jivaros Achuar, một sắc dân sống rải rác trong vùng rừng nguyên thủy Amazone, đã mang Philippe Descola hướng về những suy tư về loài người và những ứng xử nói chung của loài người. Mối quan tâm đặc biệt của ông là quan hệ giữa loài người với môi trường, mà ông gọi là các tồn tại « không phải loài người » trong các xã hội khác nhau, từ xã hội của các thổ dân, đến các xã hội Phương Tây hoặc chịu ràng buộc của Phương Tây.

Tác phẩm « Bên kia tự nhiên và văn hóa » (Par-delà nature et culture) (2005) của Philippe Descola đã mang ra một cái nhìn vượt qua tư tưởng đối lập hai toàn cầu Tự nhiên và Văn hóa – tưởng như là điều mang tính phổ quát – để giúp cho những người quan tâm có thể nhận thức sâu hơn, đích thực hơn về mối quan hệ giữa loài người và môi trường trong các xã hội thời hiện đại. Hoặc trực tiếp, hoặc gián tiếp những tìm hiểu của Philippe Descola góp phần mang lại cho tất cả chúng ta những hiểu biết toàn thể – xuyên thấu qua các nền văn hóa hết sức khác nhau – về các quan hệ loài người với toàn cầu tự nhiên, trước các thách thức hiện tại về môi trường, do quá trình khai thác các nguồn lực tự nhiên một cách tràn ngập và thiếu kiểm tra.

Những đóng góp của Philippe Descola được cộng đồng khoa học ghi nhận. Năm 2012, toàn thể các công trình của ông được trao huy chương Médaille {d}’or của CNRS, phần thưởng cao quý nhất của giới khoa học Pháp. Kể từ khi giải được lập ra (1954) cho đến nay, trước ông chỉ có bốn nhà nhân học khác được trao giải này : Claude Levi-Strauss (1967), André Leroi-Gourhan (1973), Maurice Godelier (2001) và nhà xã hội học Pierre Bourdieu (1993), mà một phần trọng yếu trong tác phẩm của ông là các tìm hiểu dân tộc học.

Hội thoại với Philippe Descola

Từ thổ dân Achuar đến xã hội Tây Phương

Mở màn tạp chí, Philippe Descola giới thiệu sơ qua với thính giả một số điểm chính của nghề dân tộc học và nhân học.

Philippe Descola : « Người ta thường có xu thế hình dung các nhà dân tộc học như là những người sưu tập các đồ vật lạ, các hiện tượng kỳ bí gây tò mò, được thu thập tại những nơi xa xôi hẻo lánh. Nghề dân tộc học ra đời trong cục diện của chủ nghĩa thực dân cuối thế kỷ XIX, các tìm hiểu dân tộc học trước hết được tiến hành tại các vùng đất sau đó trở thành thuộc địa, hầu hết là của Anh và Pháp. Mặc dù vậy, trên thực tiễn cái nhìn của các nhà dân tộc học, vốn được xây dựng để hiểu về các xã hội xa xôi, có thể được dùng để hiểu về những gì thân thiện hơn, nhưng là những thứ mà ta không hẳn đã có thể nhìn nhận một cách trực tiếp về chúng, như ta vẫn tưởng (có thể thấy qua tư tưởng về ‘‘Tự nhiên’’ và ‘‘Văn hóa’’ trong nền văn minh Tây Phương – ndr).

Xứ sở của người Achuar

DR

Dân tộc học mang lại sự ngạc nhiên. Trước hết đấy là phương pháp được xây dựng trên điều mà tất cả chúng ta gọi là ‘‘sự quan sát tham nhập’’. Có nghĩa là sự hội nhập trong một thời gian dài của một người xem xét trong một cộng đồng, mà người đó học hỏi tiếng nói, nếu như không phải là tiếng của người đó, và chia sẻ cuộc sống của cộng đồng trong một năm, hai năm hoặc nhiều năm. Kinh nghiệm này cho phép người đó hiểu được cộng đồng này sống như vậy nào, đâu là các giá trị của họ, các chuẩn mực của họ.

Nghề dân tộc học trong hiện tại  nhắm đến những tìm hiểu về nhiều cộng đồng khác nhau trên toàn cầu, kể cả những cộng đồng thuộc chính các xã hội hiện đại. Những đồng nghiệp Mỹ của tôi đã làm những tìm hiểu về đời sống hải quân trên một chiến hạm của quân đội Mỹ, các đồng nghiệp EPHE (Paris) của tôi thì làm những tìm hiểu về công an thuộc biệt đội chống tội phạm (BAC – Brigade Anti-Criminalité) tại vùng 93, và có những tìm hiểu về giới điện ảnh tại Bollywood…

Toàn thể những cái nhìn của nhà dân tộc học hướng về các phương thức khác nhau tạo thành một xã hội rõ ràng, phân phối các dữ liệu cho phép nhà nhân (chủng) học mở ra những suy ngẫm sâu rộng hơn về các xã hội loài người nói chung ».

Nhà nhân học Descola giải thích vì sao ông lại chọn tìm hiểu xã hội người Jivaros Achuar, một tìm hiểu mà ông đã tiến hành trong những năm 1970.

Philippe Descola : « Tôi đã chọn vùng Amazone, bởi một nguyên nhân chuẩn xác là : Từ khi tất cả chúng ta có các thông tin về các dân cư ở khu vực đất thấp ở Nam Mỹ, tức vào khoảng thời Phục Hưng, khi những người Châu Âu trước hết xâm nhập vào vùng ven biển Brazil hiện tại, ở Châu Âu người ta ngạc nhiên thích thú với chuyện này, bởi hai điều.

Hoặc người ta hình dung là các dân cư ở đây giống như những người sống trong vườn địa đàng Eden, ‘‘những triết gia trần truồng’’, như Mongtaigne mô tả, ‘‘những người hoang dã tốt bụng’’ (‘‘les bons sauvages’’), hoặc trái lại, này là những kẻ ăn thịt người. Nhưng nhìn chung, dù loại này hay loại kia, những thổ dân Nam Mỹ đều được hình dung như là sự nối dài của tự nhiên. Các thổ dân được xem như là không có khả năng tách khỏi tự nhiên, họ hoặc là sản phẩm tốt của tự nhiên, hoặc là sản phẩm tiêu cực.

Người Achuar.

Ảnh Mitakuye Magazine, tạp chí về các thổ dân Nam Mỹ.

Những nhà du hành, những người thu thập tư liệu trước hết, sau này là các nhà dân tộc học gặp rất nhiều khó khăn trong việc hiểu được xã hội của các thổ dân đó. Xã hội của các thổ dân Nam Mỹ sống rải rác rất khác so với các xã hội đã được nghe đến trước đó nhiều hơn ở Châu Phi hay ở Châu Đại dương. Ở các xã hội thổ dân Nam Mỹ không có dòng tộc, không có hệ thống thủ lĩnh, không phân tách thành các nhóm… tóm lại không có các định chế xã hội mang tính hội nhập cao.

Để hiểu được các xã hội xa lạ này vận hành như vậy nào, nhà nhân học nhấn mạnh đến một giả thuyết sau đây.

Philippe Descola : « Tôi có một giả thuyết là : Chính sự hàm chứa của tự nhiên trong đời sống xã hội này, có nghĩa là mối quan hệ không hề đứt đoạn giữa loài người với các tồn tại không phải loài người, có thể là một đầu mối giúp tất cả chúng ta hiểu được các xã hội lạ lùng này.

Ở Phương Tây khởi nguồn từ thế kỷ XVI, có sự phân biệt rõ rệt giữa loài người với các tồn tại không loài người, vì loài người được xem như là có một đời sống chủ quan, có từ ngữ, có khả năng xây dựng biểu tượng…, một đời sống nội tâm, ta có thể nói như vậy. Trong lúc đó, về mặt sinh học, thì loài người không thực sự khác biệt với các tồn tại khác trong toàn cầu này. Bởi vì loài người cũng như các tồn tại khác đều tuân theo các quy luật hóa học, vật lý… và tất nhiên là, kể từ Darwin ta nghe đến các quy luật sinh lý di truyền, của sự tiến hóa… Chính đời sống trí não khiến loài người Phương Tây nhất định mình như là một tồn tại khác biệt với toàn thể phần toàn cầu sót lại.

Người Achuar : Toàn cầu tự nhiên như “sự nối dài của tâm hồn con người”

Tại Amazon, khi tôi đến đây tìm hiểu để trả lời cho thắc mắc : Làm thế nào mà Tự nhiên gắn kết với xã hội loài người ở đây ? Tôi đã nhận thấy một điều trái lại.

Rõ ràng và cụ thể là, những người Achuar, và những dân cư tương tự khác mà tôi được nghe đến sau đó qua sách vở, nhìn nhận ở rất nhiều tồn tại không phải là loài người, những tư duy, tình cảm giống như loài người.

Như vậy, theo cách tư duy này, giữa loài người với toàn cầu gọi là tự nhiên không hề có sự gián đoạn, trái lại, mỗi cộng đồng người lại là một loài riêng, có một toàn cầu riêng, với các đặc tính riêng. Mỗi bộ lạc có một từ ngữ, các dụng cụ, các đồ trang sức, cách ăn mặc, để tóc riêng… Những điều này được xem như là các thế mạnh mang tính sinh học của tập thể đó ».

Và một điều không thể bỏ qua là thứ âm nhạc riêng của cộng đồng.

Đàn violon của người Achuar

Ảnh hiệp hội trợ giúp thổ dân Amazone Fundación Pachamama

Theo giải thích của Philippe Descola, nhạc cụ được sử dụng mà tất cả chúng ta nghe là cây đàn hai dây (tiếng Achuar gọi là kerum), lấy cảm xúc từ đàn violon Châu Âu trong các tiếp xúc với người Tây Ban Nha. Thực dân Tây Ban Nha trước đó đã bị thổ dân Achuar đánh tơi bời và không trở lại vùng này cho đến giữa thế kỷ XX, nhưng người Achuar lại tiếp nhận từ người Tây Ban Nha tác động âm nhạc nói trên.

Điều thú vị trong âm nhạc kể trên là nhạc điệu của nó được gọi là « a-nưn-s » – tiếng nói của tâm hồn, tức là một bài hát, một lời thỉnh cầu – thường được hát thầm trong đầu (hay dấu hiệu ra ngoài bằng sáo hoặc đàn) nhắm thúc đẩy đến trạng thái chủ quan hay trí não của một partner, không chỉ là một người mà cả các tồn tại không phải loài người… Bạn có thể hướng (giọng hát này) đến một con khỉ hay một nương sắn, hay đến vợ mình, nếu bạn đang di chuyển đấu tranh… nhằm định hướng partner đến một hành động. Ví dụ như khi đi đánh bẫy khỉ bằng thuốc độc, khi con khỉ bị nhiễm thuốc độc, nhưng chưa rơi xuống đất, người Achuar cho rằng khi hát lên « a-nưn-s » – tiếng nói của tâm hồn – như vậy sẽ khiến khỉ rơi xuống đất.

Từ kiểm tra Thiên nhiên đến đòi hỏi thừa nhận “quyền của hệ sinh thái”

Cuộc sống của người thổ dân Achuar, cũng như nhiều thổ dân Amazone gắn chặt với tự nhiên. Bác bỏ một tư tưởng khá thông dụng ở nhiều người, Philippe Descola cho rằng các thổ dân Amazon mà ông biết có một thu hoạch đủ ăn, thậm chí dư thừa về các chất cơ bản như chất đạm, đặc biệt với việc sử dụng các loài sâu bọ làm nguồn thực phẩm chính.

Khác với nền văn minh Phương Tây, các thổ dân có những quan hệ mang tính hội thoại với môi trường, hay « những tồn tại không phải là người », theo cách gọi của Philippe Descola. Bạn tuyệt đối có thể tiêu thụ một loại cây, giết một con vật, nhưng bạn không có một quan hệ mang tính « kiểm tra tuyệt đối » so với các thực thể này. Bởi vì cây này, hay con này tùy vào thực tiễn rõ ràng có thể chấp thuận cho bạn ăn, bạn giết, hay sẽ trả thù bạn. Các thực thể này có khả năng thương thuyết trở lại với bạn.

Tóm lại, mối quan hệ đặc biệt như vậy của các thổ dân với môi trường, không coi môi trường là các tài nguyên mà loài người có toàn quyền khai thác và kiểm tra, xuất phát từ một thái độ rất thân thiện về mặt trí não giữa loài người với « các thực thể không phải là loài người ». Tìm hiểu về xã hội các thổ dân Amazon, nhận thấy những khác biệt vô cùng lớn so với xã hội Phương Tây trong mối quan hệ với môi trường, nhà nhân học đặt tư tưởng cố hữu về sự đối lập Tự nhiên và Văn hóa trong nền văn minh Phương Tây, và những xã hội chịu ràng buộc, trước một loạt thách thức.

Philippe Descola : « Hiện tại, tất cả chúng ta thấy, sự phân biệt giữa Tự nhiên và Văn hóa không còn hiệu quả lắm so với nền văn minh (phương Tây hiện đại) của tất cả chúng ta. Bởi vì mọi thay đổi khoa học, ví dụ như các kỹ thuật nhân bản hay quá trình khí hậu bị hâm nóng… cho thấy khó mà phân biệt rành rọt giữa ”Tự nhiên” và ”Văn hóa”, giữa quá trình ‘‘Tự nhiên’’ và quá trình mang tính nhân tạo. Trong một thời gian dài, tất cả chúng ta đã thấy có những thứ thật sự mang tính tự nhiên và có những điều mà tất cả chúng ta kiểm tra được. Nhưng trong hiện tại, sự kiểm tra các quá trình nhân tạo như vậy đã thoát khỏi tầm tay của tất cả chúng ta.

Sự phân biệt Tự nhiên và Văn hóa trong vài thế kỷ qua, ở Châu Âu và những nơi chịu ràng buộc của Châu Âu, là một điều đã trở nên ổn định. Tuy nhiên, trong hiện tại, sự phân biệt này đã trở thành mẩu chuyện của quá khứ. Nhưng dù sao, một tư tưởng đã thuộc về quá khứ như vậy vẫn tiếp tục để lại những hệ quả so với tất cả chúng ta.

Tất cả chúng ta gặp rất nhiều khó khăn trong việc mang được ‘‘các thực thể không con người’’ hội nhập vào trong xã hội của tất cả chúng ta, để giúp cho tất cả chúng ta thoát khỏi cuộc chạy đua cùng nhau nhắm đến vực thẳm. Rõ ràng và cụ thể là cái tương lai kinh hoàng chung đang chờ đón tất cả chúng ta : Đây là kết quả của cuộc (chạy đua) khai thác tự nhiên, một toàn cầu tự nhiên chỉ được nhìn nhận như là một nguồn tài nguyên cho loài người khai thác.

Từ đó, tất cả chúng ta có thể thấy lợi nhuận của việc thừa nhận tự nhiên. Điều này không nhất thiết đồng nghĩa với việc dành quyền cho một số loài động vật, như các đòi hỏi của nhiều nhà tranh đấu hiện tại, mà rộng hơn nhiều này là vấn đề quyền của các hệ sinh thái.

Ví dụ như khi ta bảo vệ một môi trường, thì không chỉ là bảo vệ nguyên trạng, mà đang là duy trì một sự cân đối tối ưu, về mặt trao đổi năng lượng giữa các thành tố, mà trong đó loài người là một thành tố, nhưng là thành tố mang lại nhiều thúc đẩy gây trở ngại lớn nhất cho quá trình trao đổi năng lượng.

Trong một chừng mực nhất định, loài người cần được xem như là phần phụ, thêm vào các chủ thể về quyền, này là các hệ sinh thái, chứ không phải là những người tạo ra quyền, có vai trò quyết định bảo vệ hay không bảo vệ các hệ sinh thái.

Sự thay đổi mang tính cách mạng này cần phải được tiến hành trong thế kỷ mà tất cả chúng ta đang sống, nếu không thì quá muộn ».

Kẻ “thích nghi” tốt nhất và hiểm họa của việc khai thác cùng kiệt môi trường

Nhà sinh học và triết học Jean-Jacques Kupiec : « Nhân loại là một sinh vật, nhưng là một sinh vật đặc biệt. Sinh vật người phát triển một môi trường riêng của mình. Trong một chừng mực nhất định, loài người thoát khỏi các đối đầu với những giống loài khác với việc tạo ra môi trường riêng của mình.

Tôi trở lại với Darwin. Darwin giải thích rằng : ‘‘Chọn lọc tự nhiên’’ là sự sống sót của giống loài nào có khả năng thích ứng cao nhất. Người ta vẫn tin rằng này là sự sống sót của loài mạnh nhất hay của loài thông minh nhất. Không, hoàn toàn không phải như vậy. Loài có khả năng thích ứng cao nhất, theo Darwin, là nhờ ở phép tắc mà ông gọi là ‘‘việc tạo sự khác biệt” (divergence). Khi chúng ta có hai tồn tại rất giống nhau, có cùng các đặc tính, cùng tìm thức ăn ở một nơi, vì chúng có cùng một kích thước và chúng rơi vào cạnh tranh, thì điều gì sẽ xẩy ra ?

Thì lúc đó, những giống nào lớn hơn hay thấp hơn một chút, chúng sẽ tìm được các cây thấp hơn hay cao hơn, thì đó sẽ là loài sống sót. Đó là những loài tạo được sự khác biệt. Darwin gọi giống loài giành chiến thắng là loài có nhiều sự khác biệt nhất so với mức trung bình, loài thích nghi nhất là loài tạo được khác biệt nhất.

Chính nguyên tắc này cho phép chúng ta hiểu được lý do thành công của loài người. Bởi vì con người là loài động vật tạo ra cho mình môi trường riêng, với văn hóa. Con người tạo ra môi trường riêng mà không có giống loài nào khác có thể tới để cạnh tranh với nó.

Hiển nhiên là, sự phát triển của giống người (như thế) có thể ngược lại đặt ra những vấn đề (mới) mà loài người phải làm chủ ».

Trong phần đối thoại với nhà sinh học và triết học Jean-Jacques Kupiec, đồng ý với nhận định chính con người tạo ra những môi trường cho riêng mình và không giống loài nào có thể đến cạnh tranh với nó, và đây là một nhân tố khiến con người chiến thắng trong cuộc cạnh tranh sinh tồn của chọn lọc tự nhiên, tuy nhiên, Philippe Descola lưu ý đến những hệ lụy của các tiến bộ kỹ thuật, thoạt tiên mang lại sức mạnh cho con người, nhưng sau đó, đã biến thành các tác nhân gây hủy hoại môi trường nói chung, đặt toàn nhân loại trước một thách thức sống còn.

Philippe Descola : « Hoàn toàn đúng như vậy. Đây là điều mà thế hệ các nhà dân tộc học chúng tôi làm việc tại vùng Amazone đã thấy. Rừng Amazone được coi là một không gian hoang dã lớn trên Trái đất. Trên thực tế, khu vực này đã được tạo tác qua năm tháng bởi các cư dân sống ở đây. Khoảng 10.000 năm trước, con người sống tại đây đã bắt đầu thuần hóa các loài thực vật, trong quá trình đốt nương làm rẫy. Theo dòng thời gian, hành động này đã có một tác động cơ bản đến sự phân bố của các loài thực vật. Rừng Amazone hiện nay là sản phẩm của các hoạt động con người. Hành động con người đã có tác động sâu sắc đến cấu tạo của rừng. Cho dù đây không phải là những nương lúa rộng lớn như tại vùng Đông Nam Á, nhưng rừng Amazone cũng không hoàn toàn là nơi hoang dã. Các thổ dân Da đỏ hoàn toàn có ý thức về sự biến chuyển của rừng mà họ đã tham gia tạo tác. Trên thực tế, rừng được coi là một khu vườn lớn, và vườn được coi là một khu rừng thu nhỏ. Có một sự liên tục giữa không gian được thuần hóa và không gian hoang dã. Điều đó cho thấy môi trường là do con người tạo ra.

Toàn bộ vấn đề đặt ra trong phần cuối của các nhận định của người đồng nghiệp của tôi Jean-Jacques Kupiec, là mức độ chuyển hóa mà con người có thể mang lại đối với môi trường, các hệ quả lâu dài. Các tác động của con người đến vùng Amazone có thể được thấy qua các nghiên cứu thực vật học, với việc kiểm kê các giống loài thực vật, ví dụ như có một sự tập trung cao của một số giống loài. Điều này chỉ có thể được giải thích bằng sự di thực do con người thực hiện. Các hành động này không có hệ quả nghiêm trọng về dài hạn.

Ngược lại, việc làm biến đổi môi trường do quá trình đô thị hóa, quá trình phủ kín mặt đất bằng các vật liệu không thấm nước, hệ quả gây sói mòn của lũ trên các vùng đất nghiêng, và chung hơn là khí hậu trái đất bị hâm nóng… Tất cả những điều này, về mặt lâu dài, có hệ quả lớn hơn nhiều. Tôi tin rằng, các thảo luận cần phải hướng vào việc tìm ra các kỹ thuật giúp cho việc kìm hãm các thay đổi này, chứ không phải làm cho các thay đổi như vậy trở nên nghiêm trọng hơn ».

“Toàn thế giới hóa” : Phản ứng kháng cự và các văn hóa lưỡng hợp khu vực

Trong phần hội thoại cuối cùng của tạp chí, Philippe Descola ghi nhận nhận định của nhà địa chất học Michel Lussault về sự xuất hiện những phong phú văn hóa, với các tiểu văn hóa sinh ra trong quá trình toàn thế giới hóa hiện tại, qua việc tạo dựng các cộng đồng nhập cư – sống tại các trung tâm lớn của toàn cầu – vẫn còn giữ được các gốc tích của mình. Tuy nhiên, nhà nhân học muốn mang ra một cái nhìn bao trùm hơn nhiều về toàn cầu thời hiện đại, mà theo ông, không chỉ là sự đối lập giữa một bên là chủ nghĩa tư bản toàn thế giới, dưới hình thức các đại công ty tư vấn du học.

Philippe Descola : « Tôi tán thành với ý kiến cho rằng quá trình toàn thế giới hóa tạo ra nhiều sự khác biệt, đồng thời với việc tiêu diệt những khác biệt. Đây là một quá trình tương phản.

Hiệp hội Fundación Pachamama lắp đặt những tấm pin mặt trời trước hết cho cộng đồng Achuar, 8/2012.

Ảnh Fundación Pachamama

Quá trình toàn thế giới hóa diễn ra hiện tại với cái mà tất cả chúng ta gọi là ‘‘thực dân hóa nội địa’’, tại các quốc gia lớn như Brazil, Trung Quốc, Indonesia (cũng như các quốc gia trung bình và nhỏ khác – ndr). Quá trình này dẫn theo sự biến mất của các xã hội, các thành viên của các xã hội như vậy có thể không biến mất về mặt thực thể sinh học, nhưng các nền văn hóa và nhất là các tiếng nói thì mất đi. Có một thực tiễn không phủ thu được là sự biến mất của các từ ngữ (của các cộng đồng thiểu số). Mỗi năm, có thể có đến hàng chục từ ngữ biến mất. Mỗi từ ngữ là một gia tài, như tất cả chúng ta biết.

Đồng thời đó, là các phản ứng, ở các địa phương ở vùng ngoại vi của chủ nghĩa tư bản, và đồng thời ở trung tâm của chủ nghĩa tư bản, các phản ứng chống lại các xu thế mang tính tiêu diệt này. Tất cả chúng ta thường có xu thế chỉ nhìn thấy sự đối lập giữa một bên là chủ nghĩa tư bản toàn thế giới, dưới hình thức các đại công ty tư vấn du học, áp đặt một mô hình, một lối tiêu thụ mang tính toàn thế giới, và bên kia là cuộc sống rộn ràng của các văn hóa địa phương hết sức nhỏ xíu (fourmiellement), đang lần lượt bị hút vào cái cực độc nhất này.

Thực tiễn phức tạp hơn nhiều, do quá trình nhất thể hóa diễn ra tại các địa phương. Tôi lấy ví dụ về người Achuar tại Equador. Vào lúc tôi khởi đầu tìm hiểu xã hội này, người Achuar rất ít liên hệ với Nhà nước, sự hiện diện của Nhà nước lúc đó chỉ qua một số nhà cung cấp quân đội đóng gần khu vực họ sống. Nhưng dần dần, các định chế Nhà nước tạo dựng, như các ‘‘kết hợp lưỡng tính mang tính chất thực dân’’ (hybride coloniale), thông qua các mô thức trong âm nhạc hay các hình thức tổ chức xã hội, các hình thức lao động cộng đồng… Dần dần, các mô hình địa phương của quá trình toàn thế giới hóa được tạo dựng.

Những mô hình ‘‘kết hợp lưỡng tính mang tính chất thực dân’’ hoàn toàn không phải là mô hình phương Tây, cũng không phải là mô hình địa phương. Hiện tượng phối hợp lưỡng tính đó trong đời sống địa phương tạo dựng ở khắp nơi trên hành tinh này. Những người Achouar trở thành người ‘‘créol’’ (tức người nói thứ tiếng nói pha trộn giữa tiếng nói thống trị với tiếng nói địa phương – ndr), chứ không phải là người Phương Tây. Điều này cũng giống với việc một người Pháp ví dụ sống ở Ecuador hay Indonesia, có được các thói quen văn hóa đặc biệt, nối liền với nền văn hóa của mỗi nơi này. Những thói quen đó mang lại những sắc thái tách biệt trong một nền văn hóa địa phương. Tất cả chúng ta thấy sự thông dụng các nền văn hóa khu vực như vậy bao trùm lên trên các nền văn hóa mang tính địa phương nhỏ hẹp hơn.

Chính ở đó diễn ra quá trình phong phú hóa ».

Nhân loại trước “bước nhảy” quyết định

Trước khi khép lại tạp chí về quan hệ loài người và môi trường, hội thoại với Philippe Descola, chúng tôi xin giới thiệu thêm với quý vị tiếng nói của nhà triết học Patrick Viveret về nhân loại trước các thách thức chưa từng có về môi trường hiện tại (qua tạp chí của RFI “L’écologie : un luxe en temps de crise?”). Patrick Viveret là người có một cảm quan về vận mệnh nhân loại khá thân thiện với Philippe Descola.

Patrick Viveret : « Đây là thời điểm mà nhân loại (hiện đại – ndr) ý thức về số phận chung của mình và khởi đầu trở thành chủ thể lịch sử của số phận chính mình. Nhân loại đã khởi sự với những gì tồi tệ nhất : các trại tập trung thảm sát hàng loạt dưới chính sách phát xít, bom nguyên tử Hiroshima… Đấy là thời điểm mà nhân loại tự tiêu diệt, về mặt trí não cũng như về mặt thực thể. Nhưng ít năm sau, Stéphane Hessel đã nhắc đến rất đúng, tất cả chúng ta có Tuyên ngôn quốc tế về nhân quyền. Từ đó, mà nhân loại có thể nói lên một tiếng nói thống nhất bằng ngôi ‘‘tôi’’. Từ đó đưa ra vấn đề : ‘‘Nhân loại có phải là một tài sản chung hay không ?’’

Ở đây, tôi nói đến quá trình ‘‘humanisation’’ – tức trở quá trình trở thành người đang diễn ra -, để so sánh với sự xuất hiện của loài người trước kia, sau thời điểm đã diễn ra một quá trình tạo dựng nên loài người về mặt sinh học – ‘‘hominisation’’. Nếu nhân loại có thể thực hiện được một ‘‘bước nhảy về chất’’ (un saut qualitatif) trong quá trình này, thì như vậy, nhân loại có trước mình một thời cơ phi thường. Mà điều này gắn với sự trưởng thành rất lớn về mặt tình cảm. Trên thực tiễn, về mặt tình cảm, nhân loại vẫn còn ở tuổi thơ ấu.

Trái lại, nếu nhân loại không thành công trong ‘‘bước nhảy về chất’’ này, thì nhân loại có thể sẽ phải trải qua, như trong nhiều thời kỳ lịch sử trước đó, những thời kỳ đầy kịch tích của sự suy thoái, chiến tranh và hỗn loạn ».

Quý vị có thể theo dõi toàn thể tạp chí hội thoại với Philippe Descola “Quel rapport l’homme entretient-il avec son environnement ?“, trên website của rfi.fr., chương trình « Autour de la question ». 

Phải ngừng coi Trái đất là một nguồn tài nguyên miễn phí

« (…) Cần phải ngừng coi Trái đất là một nguồn tài nguyên miễn phí, tôi nghĩ đơn giản là như vậy. Nói thực là, cần phải ngừng ‘‘lối sống dựa vào sự vay mượn’’, lối sống dựa vào toàn thể toàn cầu không phải loài người, vốn chỉ được xem như là các nguồn tài nguyên. Vì một lối khai thác như vậy có một thúc đẩy ngược trở lại so với lối sống của chính tất cả chúng ta.

Từ ý kiến đó, tôi thấy rằng việc khai thác khí đá phiến ở Hoa Kỳ có một hệ quả kinh khủng, vì cái đỉnh giá của dầu lửa mà tất cả chúng ta dự kiến sẽ rơi vào khoảng 2020, thì do việc khai thác được khí đá phiến, đỉnh giá này sẽ bị đẩy lùi rất xa về tương lai. Và như vậy nhu cầu sử dụng các loại năng lượng không tái tạo sẽ vẫn tiếp tục được duy trì. Ở đây, các tiến bộ kỹ thuật mang lại các hệ quả kinh khủng. Điều này cho phép kéo dài một lối sống, nếu nhìn về tương lai, là mang tính tự sát.

Những sự phát triển như vậy khuyến khích tất cả chúng ta giữ nguyên một cách tư duy, một thái độ hết sức dễ dãi trước các nguồn tài nguyên trong thiên nhiên, mà tất cả chúng ta hiểu rằng chúng chỉ là hữu hạn. » (Philippe Descola : Trò chuyện với RFI trong chương trình « Autour de la question »)
 

Các bài liên quan

Hội nghị quốc tế về thay đổi khí hậu bế tắc

Thay đổi khí hậu : Báo động đỏ khắp nơi

Kinh tế Việt Nam có rủi ro bị thay đổi khí hậu tác hại nặng

Thay đổi khí hậu thúc đẩy lên vùng đồng bằng Cửu Long

Đồng bằng Cửu Long ứng phó với nước mặn nhập sâu

Những phương án cho sông Hồng, dòng sông đang bị “bức tử”

Bauxite Tây Nguyên : Công luận ngày càng giận dữ trước hiểm họa tiềm tàng

Tác hại kinh tế của thay đổi khí hậu : Hơn 3% GDP toàn cầu có thể mất đi mỗi năm

Rio+20 : Điểm khởi đầu cho cuộc tìm kiếm một mô hình phát triển mới

« Hãy phẫn nộ » : Lời mời gọi của một cựu chiến binh so với thanh niên Pháp

Khi phim Avatar trở thành một biểu tượng tranh đấu

Thư TinHãy nhận thư tin mỗi ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí

Đăng ký

Tải ứng dụng RFI để theo dõi toàn thể thời sự quốc tế

Download_on_the_App_Store_Badge_VN_RGB_blk_100217

google-play-badge_vi