Người thiết kế ngôi nhà sàn Bác Hồ tại Phủ Chủ Tịch – nhà sàn của bác hồ

Nửa thế kỷ trôi qua, ngôi nhà sàn Bác Hồ tại Phủ Chủ tịch – một di sản văn hoá lịch sử – vẫn được gìn giữ, lưu giữ nguyên trạng như những ngày cuối cùng của Chủ tịch Hồ Chí Minh sống và làm việc giữa lòng Hà Nội. Người được vinh dự thiết kế ngôi nhà sàn này là thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh.

Ông sinh ngày 3-2-1908 tại thị xã Lạng Sơn (nay là Tp Lạng Sơn), trong một gia đình có truyền thống học tập đỗ đạt. Ông nội, các chú và cha ông đều làm đến quan tri phủ, chi châu rồi xin về nghỉ hưu trước tuổi để mở trường dạy học. Năm 12 tuổi ông đỗ đầu bậc tiểu học trường Pháp – Việt Lạng Sơn, rồi tiếp tục học tiếp bậc trung học ở trường Bưởi. Năm 1926 ông là một trong số tám người thi đậu vào khoa Thiết kế trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, ông đỗ đầu trong kỳ thi tốt nghiệp của khoá trước tiên huấn luyện Thiết kế sư (1926-1931).

Cũng như những trí thức Việt Nam khác thời bấy giờ, thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh vào đời thật gian truân, vất vả. Sau một thời gian ông mới xin được vào làm việc công nhật cho tổ chức Công thự ở Hà Nội, giá công rẻ mạt bảy hào một ngày. Ông đã được thiết kế sư Arthur Kruze (chủ nhiệm khoa thiết kế) tin cậy, uỷ quyền thiết kế giúp thiết kế sư Jacques Lagisquet công trình mặt tiền nhà Câu lạc bộ Ba Đình – Hà Nội. Công việc hoàn thiện tốt đẹp, được thầy Hiệu trưởng Victor Tardieu biết tới và mùa xuân năm 1933 giới thiệu ông vào làm việc ở Bộ Công Nam triều – Huế; Ông trở thành thiết kế sư Cung đình Huế dưới sự điều hành của Thượng thư Bộ Công kiêm Mỹ thuật và lễ nghi Thái Văn Toản, sau này là Thượng thư Tôn Thất Quảng. Thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh được giao chuyên về thiết kế tu bổ và xây dựng nội ngoại thất các hoàng cung, lăng tẩm, thiết kế mới một số công thự, villa… Công trình nhà nghỉ của Bảo Đại ở Đà Lạt (1939-1943) được dư luận thời bấy giờ đánh giá mắc về ý tưởng và phương án thiết kế, phối hợp nhuần nhuyễn thiết kế Á – Âu, Việt – Pháp. Mọi người đều thấy ở các công trình do ông thiết kế một tài hoa của một thiết kế sư tài năng phối hợp khéo léo, hài hoà giữa nét dân tộc với nét hiện đại, giữa thiết kế cung đình Việt Nam với thiết kế kiểu Pháp.

Là một trí thức say mê với nghề nghiệp, có trí não dân tộc, ông đã sớm giác ngọ thân phận của một người dân thuộc địa. Điều đó đã hướng ông đến gần với cách mạng. Được ông Phan Sinh – một trong những cán bộ cách mạng tỉnh ngộ dìu dắt, tháng 2 năm 1945 ông tham gia Mặt trận Việt minh. Mùa thu năm 1945 ông tham gia cướp chính quyền tại Đà Lạt và được bầu làm uỷ viên Uỷ ban nhân dân cách mạng tỉnh Lâm Đồng. Tháng 9 năm 1946 Uỷ ban nhân dân cách mạng tỉnh Lâm Đồng chuyển ông ra miền Bắc. Kháng chiến toàn quốc bùng phát, ông được cử làm Phó Chủ tịch Uỷ ban Kháng chiến hành chính tỉnh Lạng Sơn. Tại đây ông đã thiết kế và trực tiếp chỉ đạo thi công hội trường lớn bằng tranh, tre, gỗ của tỉnh ở Kéo coong (Thủ phủ kháng chiến của tỉnh Lạng Sơn), xã Tân Văn, huyện Bình Gia. Để tạo được không gian thoáng rộng mà đẹp, qui mô mấy trăm người ngồi họp ông đã dùng phương án khung sườn hợp lý, không có hệ cột giữa. Ngày 4-5-1948 từ một trí thức yêu nước ông được đứng trong hàng ngũ của Đảng Cộng sản. Năm 1950 ông được điều về lãnh đạo Vụ Thiết kế, Bộ Giao thông – Công chính. Thực hiện lời dạy của Hồ Chủ tịch trong thư gửi Hội thiết kế sư lần thứ nhất (24-27/4/1948), ông và thiết kế sư Nguyễn Cao Luyện – Ban Giám đốc Vụ Thiết kế đã xây dựng và phát triển tổ chức thiết kế thiết kế trước tiên của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ở ATK và soạn thảo Đề cương về thiết kế phục vụ kháng chiến và sau khoảng thời gian kháng chiến thành công. Nội dung đề cương có nhiều sáng tạo, mang tính hiện thực cao, đã mở ra phương hướng sáng tác mới cho giới thiết kế sư cách mạng. Đồng thời cũng đưa ra chương trình phân tích các công trình thiết kế truyền thống của các tộc Việt Nam ở Việt Bắc, Trung du và đồng bằng sông Hồng.

Sau ngày Thủ đô Hà Nội được giải phóng (10-10-1954) ông tiếp quản Nha Thiết kế. Ông được giao nhiệm vụ thiết kế Đài liệt sĩ và lễ đài Ba Đình để phục vụ cuộc mít tinh của hàng vạn nhân dân Hà Nội đón Chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh đạo Đảng và Chính phủ về Thủ đô năm 1955. Công trình này làm bằng tre, gỗ, tháo lắp được, từ thiết tiếp theo thi công thời gian vừa trong 2 tháng và đến năm 1958 thì lễ đài Ba Đình dược dỡ bỏ để xây lại bằng vật liệu vững chắc. Công trình Lễ đài chỉ tồn tại vài năm nhưng đã để lại hình ảnh khá sâu đậm trong lòng nhiều người dân Thủ đô.

Từ hình ảnh Đài liệt sĩ ban đầu khởi dựng bằng gỗ ở quảng trường Ba Đình cùng với Lễ đài Ba Đình, thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh mang ra ý tưởng về một tượng đài Tổ quốc ghi công liệt sĩ có hình trụ vuông cao vút, nhỏ dần theo chiều cao, kết thúc bằng bộ mái cong, trung tâm nổi trội hàng chữ  “Tổ quốc ghi công” xếp theo chiều dọc đài, bên dưới có các lớp đế rộng dần, lư hương được đặt trang trọng ở trung tâm, dưới cùng là hệ bậc tam cấp. Đài liệt sĩ đã khai thác thiết kế truyền thống vào trong từng cụ thể, tạo sự thân thiện mà trang nghiêm cho mọi người dân Việt Nam. Sau này mẫu Đài liệt sĩ đã được xây dựng bằng gạch ở nghĩa trang Mai Dịch – Hà Nội và được xem như là khuôn mẫu để cả nước làm theo.

Một vinh dự đặc biệt ngạc nhiên đến với ông là được giao thiết kế và chỉ đạo thi công một ngôi nhà để Chủ tịch Hồ Chí Minh ở và làm việc. Ông được gặp Bác và trao đổi về thiết kế, cách sắp xếp rõ ràng của ngôi nhà, theo gợi ý của Bác “Ngôi nhà mới sẽ được làm giống như nhà sàn Bác đã ở trên chiến khu Việt Bắc”, nhà “nhỏ đủ một người ở thôi “ và sao cho “tiết kiệm phù hợp với hoàn cảnh nước mình”. Nhà làm bằng thứ gỗ gì, tầng dưới thế nào, chỗ ăn, chỗ làm việc sắp xếp ra sao, Bác đều nói rất cặn kẽ, cụ thể “tầng 2 trên gác làm 2 phòng, làm dãy hành lang xung quanh để các đồng chí lãnh đạo đến làm việc với Bác có lối đi. Cầu thang nên làm rộng ra, khi có khách quí đến thăm Bác đủ để 2 người cùng lên một lúc”. Ông nghĩ “Bác là Chủ tịch nước, lãnh tụ kiệt xuất không chỉ cả dân tộc ta kính yêu mà cả bạn bè quốc tế đều yêu quí kính trọng Người nhưng lại yêu cầu sống trong ngôi nhà quá đơn sơ. Lúc nào Bác cũng nghĩ đến nước ta chưa giàu, dân ta còn khổ, nhân dân miền Nam chưa được giải phóng. Tình cảm lớn của Bác đối với dân với nước đã cởi gỡ cho người trí thức nhiều vướng mắc về nghề nghiệp và tư tưởng”. Nghĩ đến công việc được giao, ông lo ngại suy tư để dựng được ngôi nhà nhỏ đúng được ý Bác, phù hợp với tình hình, phong thái sinh hoạt giản dị của Bác. Lần trước tiên trong nghề thiết kế, ông được giao một nhiệm vụ thiết kế tưởng đơn giản mà sao khó trổ tài đến thế. Thiết kế theo ý Bác thì không đành lòng, mà tráng lệ thì Bác không tán thành.

Vâng lời Bác, lĩnh hội trọn vẹn ý Bác, thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh đã thiết kế hoàn thiện ngôi nhà sàn nhỏ có hai gian chính như ngôi nhà sàn tre nứa của Bác ở Việt Bắc, song rộng hơn và có thêm hai đầu hồi, tầng dưới để trống thông thoáng đảm bảo thoáng mát về mùa hè, ấm áp về mùa đông để giữ gìn sức khoẻ của Bác. Nhưng ông vẫn sợ bản thiết kế bị gạt bỏ, nếu nó tốn kém quá. Chuyển sang thời kỳ thi công, cái khó là thi công vào thời điểm nào cho thích hợp vì thi công sẽ gây tiếng ồn tác động tới chỗ làm việc của Bác. Việc thi công được tiến hành bên ngoài, sau đó mới mang vào Phủ Chủ tịch lắp ráp. Công việc lắp ráp được tiến hành trong hơn một tháng. Ông cùng các chiến sĩ thuộc đoàn 5 Cục Doanh trại – Tổng cục Hậu cần – Bộ Quốc phòng phụ trách thi công, tuy không ai nói ra nhưng cán bộ và chiến sĩ đều có chung một ý nghĩ “bằng mọi cách ngôi nhà phải được cất xong trước ngày sinh nhật Bác”. Một đợt thi đua không cần phát động mà không khí lao động rất khẩn trương, phấn khởi. Ngày 17/5/1958 ngôi nhà được khánh thành. Nhân dịp này Chủ tịch Hồ Chí Minh tổ chức một buổi liên hoan nhỏ để cảm ơn thiết kế sư và anh em thi công, sau đó Chủ tịch Hồ Chí Minh chuyển về ở và làm việc tận nơi sàn. Trong sự kiện khánh thành Bác khen “Ngôi nhà đẹp thoáng mát. Một gian ở, một gian làm việc với diện tích như thế là được. Nhưng…”. Hiểu được nỗi chần chừ của Bác, thiết kế sư vội thưa: “Thưa Bác, so với lời dặn của Bác thì có tốn kém hơn đôi chút ạ!”. Bác cười và bảo “Chú Ninh nói đúng ý Bác, nước ta còn nghèo, dân ta còn khổ, chưa đủ nhà ở, Bác ở thế này là quá sang”. Nhận xét về ngôi nhà sàn của Bác Hồ do thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh thiết kế, thiết kế sư Đặng Thái Hoàng đã viết: “ông nắm rất vững kiến trúc Việt Nam và kiến trúc Á Đông, đã vận dụng một cách nhuần nhuyễn vào ngôi nhà sàn bằng gỗ lợp ngói của Bác Hồ. Có xem xét những mộng, những bờ mái của ngôi nhà này thì ta mới thấy được kiến thức của ông sâu sắc và cách làm việc của ông tỷ mỷ, chi tiết đến mức nào”.

Năm 1960, thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh lại vinh dự được giao nhiệm vụ thiết kế Lễ đài Ba Đình 2 tầng bằng vật liệu vững chắc để sử dụng lâu dài. Với trí não trách nhiệm cao, năng lực sáng tạo dồi dào, ông đã dành cả tâm hồn cho tác phẩm, trổ tài tốt phương án không gian, hình khối, đường nét thiết kế, thỏa mãn theo yêu cầu hiện đại, dân tộc, trang nghiêm và giản dị. Lễ đài Ba Đình là một trong những công trình trước tiên ở miền Bắc sử dụng gạch làm kết cấu chịu lực chính, về bố cục mặt bằng vẫn trên trí não lễ đài gỗ trước đó. Công trình thiết kế này ngày nay không còn tiếp (vị trí Lễ đài là nơi xây Lăng Bác lúc này) nhưng hình ảnh Bác Hồ đứng trên Lễ đài Ba Đình lịch sử được khắc sâu trong tâm khảm nhân dân ta mãi mãi. Theo thiết kế sư Đặng Thái Hoàng thì: “Ông đã tạo nên một hình tượng mới mẻ và bất ngờ, nhưng lại gần gũi với chúng ta. Ông đã vận dụng những qui luật cao nhất của cái đẹp kiến trúc là thống nhất và biến hoá, đa dạng và hài hoà để thiết kế công trình. Chủ thể công trình là lễ đài Ba Đình ở chính giữa, có phần bệ là cổng tam quan, có phần tầng hai là khu lễ đài là hành lang cột và kết thúc bằng phần mái bằng. Chủ thể công trình đó được phù trợ bởi hai khán đài phụ hai bên, càng làm tôn vẻ đẹp của công trình chính. ánh sáng ở đây rất quan trọng, nhất là vào những buổi sáng công trình tạo thành một tổng thể rất đẹp”. Cụm công trình thiết kế do cố thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh sáng tác: Lễ đài Ba Đình năm 1955 và 1960; Nhà sàn Bác Hồ đã được Chủ tịch nước tặng Giải thưởng Nhà nước đợt Ι năm 2001 theo Quyết định số 611/2001/QĐCTN của Chủ tịch nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Nghỉ hưu từ năm 1972, thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh có điều kiện quan tâm nhiều đến công tác huấn luyện và đã hướng dẫn nhiều khoá sinh viên trường Đại học Thiết kế làm đồ án tốt nghiệp. Thiết kế sư Đoàn Đức Thành nhớ lại: “ Khi Bác Hồ qua đời, kiến trúc sư Nguyễn Văn Ninh- Người có vinh dự được Bác Hồ đặt cho cái tên trìu mến “chú kiến ” và được tặng Huy hiệu của Người 2 lần – đã quên ăn quên ngủ sáng tác một phương án Lăng Bác, trổ tài hình khối thiết kế trong sáng như một hòn ngọc Viễn Đông. Đây cũng là một phương án có giá trị tư tưởng và văn nghệ cao. Với tác phẩm này đủ để làm chứng cứ , minh chứng Nguyễn Văn Ninh là một thiết kế sư tài năng”.

Nhìn lại toàn thể cuộc sống thiết kế sư Nguyễn Văn Ninh từ khi rời ghế trường Mỹ thuật Đông Dương đến khi từ trần, ông đã sống hết mình với công việc, toàn tâm toàn ý với nghề. ở ông mọi người dễ nhận thấy lòng say mê nghề luôn đi đôi với tài năng, sáng tạo. Trong cuộc sông ông sống rất giản dị, chân tình, rộng lượng, yêu lao động, yêu đời và đầy lòng nhân ái với đồng chí, đồng nghiệp và những người thân yêu trong nhà. Thiết kế sư Trần Hữu Tiềm đã nhận định: “ở kiến trúc sư Nguyễn Văn Ninh điều cao quí nhất mà chúng ta đều ca ngợi, đó là tài năng và phẩm chất đạo đức của ông. Ông sống một cuộc đời giản dị, thanh bạch, liêm kiết. Lúc nào ông cũng giữ một phong thái bình tĩnh, ung dung, một thái độ thành khẩn, khiêm tốn, trung thực, lạc quan đầy tin tưởng vào thắng lợi của Cách mạng, vào tương lai cuả dân tộc và của phát triển nghệ thuật kiến trúc Việt Nam”. Và năm nay nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngôi nhà sàn Bác Hồ cũng là tròn 100 năm ngày sinh của ông.

Nguồn: https://inhome.vn