Các dân tộc tỉnh Kon Tum – kon tum thuộc miền nào

Minnie Trieu /

Bạn đang xem: kon tum thuộc miền nào

CÁC DÂN TỘC TỈNH KON TUM

Kon Tum là tỉnh miềи núι, biên giới nằm ở Bắc Tây Nguyên với tổng diệи tích tự nhiên là 9.689,61 km2. Dân số toàn tỉnh khoảng 540.500 người, trong đó DTTS chiếm hơn gần 55%. Hiện tại, trên địa phận tỉnh có 43 dân tộc anh em cùng sinh sống, trong đó có 7 dân tộc tại chỗ gồm: Gia Rai, Ba Na, Xơ Đăng, Giẻ -Triêng, Brâu, Rơ Măm, Hre (Hrê). Ngoài ra, còn tồn tại các dân tộc từ miền Bắc di cư vào như: Tày, Nùng, Thái, Mường, Thổ, Sán Dìu,  Sán Chay, HMông, Dao, Lào, Giáy… từ miền Trung có các dân tộc như: Cơ Tu, Cor, Vân Kiều, Ra Glai … Co Ho, Ê Đê, Tà Ôi … từ miền Nam có 02 dân tộc là Hoa, Khơ Me.

Toàn tỉnh có 09 huyện, 01 tp với 102 xã, phường thị xã, trong đó có 52 xã khu vực III, 05 xã khu vực II, 35 xã khu vực Ι thuộc vùng đồng bào DTTS, có 13 xã biên giới; 03 huyện nghèo theo Nghị quyết 30a.

Ban Dân tộc tỉnh Kon Tum giới thiệu tổng quan một số nét về các dân tộc thiểu số có quá trình sinh sống lâu đời tại tỉnh Kon Tum:

1. XƠ ĐĂNG

  • Tên tự gọi: Xơ Teng (Hđang, Xđang, Xđeng), Tơ Ðrá (Xđrá, Hđrá), Mnâm, Ca Dong, Ha Lăng (Xlang), Tà Trĩ (Tà Trê), Châu. 

  • Tên gọi khác: Hđang, Kmrâng, Con lan, Brila. Nhóm địa phương: Xơ Teng, Tơ Ðrá, Mnâm, Ca Dong, Ha Lăng, Tà Trĩ, Châu. 

  • Dân số: Tổng toàn quốc 212.277 người. Tại Kon Tum, người Xơ Đăng có 133.117 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: Tiếng Xơ Ðăng thuộc ngôn từ Môn – Khơ Me (ngữ hệ Nam Á), gần với tiếng Hrê, Ba Na, Gié Triêng. Giữa các nhóm có một số từ vựng khác nhau. Chữ viết dùng hệ chữ cái La-tinh, mới tạo dựng cách đây mấy chục năm. 

  • Lịch sử: Người Xơ Ðăng thuộc số dân cư sinh tụ lâu đời ở Trường Sơn – Tây Nguyên và vùng lân cận thuộc miền núi của Quảng Nam, Quảng Ngãi. 

  • Hoạt động kinh tế: Một phòng ban trồng lúa nước, điển hình là nhóm Mnâm làm ruộng theo lối sơ khai: làm đất bằng cách lùa đàn trâu dẫm quần và dùng cuốc đẽo từ gỗ (nay đã có cuốc lưỡi sắt)… Còn sót lại, kinh tế rẫy đóng vai trò chủ đạo, với dụng cụ và phương thức canh tác tương tự như những tộc người khác trong khu vực. Chặt cây bằng rìu và dao quắm hay xà gạc, đốt bằng lửa; chọc lỗ để tra hạt giống thì dùng gậy đẽo nhọn hay gậy có lưỡi sắt; làm cỏ bằng loại cuốc con có cán lấy từ chạc cây và cái nạo có lưỡi bẻ cong về một bên; thu hoạch thì dùng tay tuốt lúa. Ngoài lúa, người Xơ Ðăng còn trồng kê, ngô, sắn, bầu, bí, thuốc lá, dưa, dứa, chuối, mía… Vùng người Ca Dong có trồng quế. Vật nuôi truyền thống là trâu, dê, lợn, chó, gà. Việc hái lượm, săn bắn, kiếm cá có ý nghĩa kinh tế không nhỏ. Nghề dệt vải có ở nhiều vùng. Nghề rèn phát triển ở nhóm Tơ Ðrá, họ biết chế sắt từ quặng để rèn. Một số nơi người Xơ Ðăng đã biết đãi vàng sa khoáng. Ðan lát phát triển, phân phối nhiều vật dụng. Họ ưa thích trao đổi vật trực tiếp, nay đã dùng tiền. 

  • Ăn: Người Xơ Ðăng ăn cơm tẻ, cơm nếp với muối ớt và các thức kiếm được từ rừng; khi cúng bái mới có thịt gia súc, gia cầm. Thông dụng là món canh nấu rau hoặc măng lẫn thịt hay cá, ốc và các món nướng. Họ uống nước lã (nay nhiều người đã đun chín), rượu cần. Ðặc biệt rượu được chế từ loại kê chân vịt ngon hơn rượu làm từ gạo, sắn. Một số nơi người Xơ Ðăng có tập quán ăn trầu cau. Nam nữ đều hút thuốc lá lá; có nơi, đồng bào mang thuốc lá nghiền thành bột vào miệng thay vì hút trong tẩu.

  • Mặc: Nam đóng khố, ở trần. Nữ mặc váy, áo. Trời lạnh dùng tấm vải choàng người. Trước kia, nhiều nơi người Xơ Ðăng phải dùng y phục bằng vỏ cây. Nay đàn ông thường mặc quần áo như người Việt, áo nữ cũng là áo cánh, sơ mi, váy bằng vải dệt công nghiệp. Vải gia truyền Xơ Ðăng có nền màu trắng mộc của sợi hoặc màu đen, hoa văn ít và đa số thường dùng các màu đen, trắng, đỏ. 

  • Ở: Người Xơ Ðăng cư trú ở tỉnh Kon Tum và hai huyện Trà My, Phước Sơn tỉnh Quảng Nam, huyện Tây Sơn, tỉnh Quảng Ngãi; sống tập trung nhất ở vùng quần sơn Ngọc Linh. Họ ở nhà sàn, trước kia nhà dài, thường cả đại gia đình ở chung (nay thông dụng hình thức tách hộ riêng). Nhà ở trong làng được sắp đặt theo tập quán từng vùng: có nơi quây quần vây quanh nhà rông ở giữa, có nơi dựng lớp lớp ngang triền đất và không có nhà rông. Kỹ thuật làm nhà đa số là sử dụng ngoàm và buộc dây, mỗi hàng cột chạy dọc nhà được link thành một vì cột, mỗi ngôi nhà có một vì cột, mỗi ngôi nhà có hai vì cột. 

  • Phương tiện vận tải: Gùi được dùng mỗi ngày chuyên chở hầu như mọi thứ trên lưng, mỗi quai khoác vào một vai. Có các loại gùi khác nhau: đan thưa, đan dày, có nắp, không nắp, có hoa văn, không có hoa văn… Nam giới còn tồn tại riêng gùi 3 ngăn (gùi “cánh dơi”) hoặc gùi gần giống hình con ốc sên. Gùi ở các nhóm Xơ Ðăng có sự khác biệt nhau nhất định về mẫu mã, kỹ thuật đan. 

  • Quan hệ xã hội: Từng làng có đời sống tự quản, đứng đầu là ông “già làng”. Lãnh thổ của làng là sở hữu chung, trên đó mỗi người có quyền sở hữu ruộng đất để làm ăn. Tuy đã tạo nên giàu – nghèo nhưng chưa có bóc lột một cách rõ rệt, xưa kia nô lệ mua về và người ở đợ không bị đối xử khắc nghiệt. Quan hệ cộng đồng trong làng được đề cao. 

  • Cưới xin: Phong tục ở các vùng không hoàn toàn giống nhau. Song, thông dụng là cư trú luân chuyển mỗi bên mấy năm, thường khi cha mẹ tử vong mới ở hẳn một chỗ. Ðám cưới có lễ thức cô dâu chú rể mang đùi gà cho nhau ăn, mang rượu cho nhau uống, cùng ăn một mâm cơm… để tượng trưng sự kết gắn hai người. Không có tính chất mua bán trong hôn phối. 

  • Ma chay: Cả làng chia buồn với tang chủ và giúp việc đám ma. Quan tài gỗ đẽo độc mộc. Những người chết bình thường được chôn trong bãi mộ chung của làng. Lệ tục rõ ràng không hoàn toàn thống nhất giữa các nhóm. Không có lễ bỏ mả như người Ba Na, Gia Rai… Tục “chia của” cho người chết (đồ mặc, tư trang, dụng cụ, đồ gia dụng…) thông dụng. 

  • Thờ cúng: Người Xơ Ðăng tin vào sức mạnh siêu nhiên, các “thần” hay “ma” được gọi là Kiak (Kia) hoặc “Ông”, “Bà”, chỉ một số nơi gọi là “Yàng”. Các thần trọng yếu như thần sấm sét, thần mặt trời, thần núi, thần lúa, thần nước… Thần nước hiện thân là thuồng luồng, hoặc con “lươn” khổng lồ, hoặc con lợn mũi trắng. Thần lúa có dạng bà già xấu xí, tốt bụng, thường biến thành cóc. Trong đời sống và canh tác rẫy có rất nhiều lễ thức cúng bái so với các lực lượng siêu nhiên, tập trung vào mục đích cầu mùa, cầu an, tránh sự rủi ro cho cộng đồng và cá nhân. 

  • Lễ tết: Trọng yếu nhất là lễ cúng thần nước vào dịp sửa máng nước hàng năm, các lễ cúng vào dịp mở màn năm làm ăn mới, mở màn vụ trỉa lúa, khi lúa đến kỳ con gái, khi thu hoạch, các lễ cúng khi ốm đau, dựng nhà rông, làm nhà mới, khi con cháu trưởng thành… Nhiều dịp sinh hoạt tôn giáo đồng thời có tính chất hội hè của cộng đồng làng, tiêu biểu là lễ trước ngày trỉa, lễ cúng thần nước, lễ có đâm trâu của làng cũng như gia đình. Tết dân tộc tổ chức trước sau tuỳ làng, nhưng thường trong tháng Giêng (dương lịch), kéo dài 3-4 ngày. 

  • Lịch: Phương pháp tính lịch một năm có 10 tháng, gắn với một chu kỳ làm rẫy, sau này là thời gian nghỉ sản xuất kéo dài cho đến khi bước vào vụ rẫy mới. Mỗi tháng 30 ngày. Trong ngày được chia ra các thời điểm với tên gọi rõ ràng. Phân biệt ngày tốt, ngày xấu, ví dụ: ngày cuối tháng nếu trồng ngô sẽ nhiều hạt, chặt tre nứa dùng sẽ không bị mọt… 

  • Văn nghệ: Người Xơ Ðăng có nhiều loại nhạc cụ (đàn, nhị, sáo dọc, ống vỗ kloongbút, trống, chiêng, cồng, tù và, ống gõ, giàn ống hoạt động nhờ sức nước…). Có loại dùng tiêu khiển thông thường, có loại dùng trong lễ hội. Các loại nhạc cụ rõ ràng và điệu tấu nhạc có sự khác nhau ít nhiều giữa các nhóm. Những điệu hát thông dụng là: hát đối đáp của trai gái, hát của người lớn tuổi, hát ru. Trong một số dịp lễ hội, đồng bào trình diễn múa: có điệu múa riêng cho nam, riêng cho nữ, cũng có điệu múa cả nam, nữ cùng tham gia. Truyện cổ Xơ Ðăng phong phú và rực rỡ. 

2. GIA RAI

  • Tên tự gọi: Gia Rai.

  • Tên gọi khác: Giơ Ray, Chơ Ray.

  • Nhóm địa phương: Chor, Hđrung (gồm cả Hbau, Chor), Aráp, Mthur, Tơbuân.

  • Dân số: Tổng toàn quốc 513.930 người. Tại Kon Tum, người Gia Rai có 25.883 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ hệ Malayô Pôlynêixa (ngữ hệ Nam Ðảo).

  • Lịch sử: Dân tộc Gia Rai là một trong những dân cư sớm sinh tụ ở vùng núi Tây Nguyên, lan sang một phần đất Campuchia. Trong xã hội Gia Rai xưa đã có Pơ tao ia (vua nước) và Pơ tao pui (vua lửa) chuyên cúng trời, đất, cầu mưa thuận gió hoà… Trước thế kỷ XI người Ê Ðê, Gia Rai được gọi chung một tên là Rang Ðêy. Vào thế kỷ XV-XVI sử sách phong kiến Việt Nam ghi nhận danh hiệu Thủy Xá (vua nước), Hoả Xá (vua lửa). Chỉ có người đàn ông họ Siu mới được làm vua lửa, vua nước và con gái họ Rơ chom mới được quyền làm vợ hai vua. Có vẻ chữ Pơ tao đồng nghĩa với Mtao của người Chăm, Tạo của người Thái và Thao của Lào, đều chỉ người thủ lĩnh.

  • Hoạt động sản xuất: Kinh tế trồng trọt là cái gốc của hoạt động sản xuất. Ðất đai là đối tượng thúc đẩy lao động được phân tách thành hai loại – đất chưa canh tác có tên: đê, trá, lon, vô chủ và đất canh tác gọi chung là Hma, phần sở hữu của mỗi gia đình. Hma gồm những vùng đất trồng trọt theo cách nửa vườn, nửa rẫy; nương phát, đốt, cuốc xới đất và trọc lỗ tra hạt. Còn ruộng nước dùng cuốc xới ; sục bùn và đang chuyển sang cày, bừa dùng 2 bò kéo. Chăn nuôi gia đình có: trâu, bò, ngựa, voi, lợn, gà, chó… Trong số đó trâu là vật ngang giá trong việc trao đổi vật quý như chiêng, ché và hiến sinh trong lễ nghi tín ngưỡng. Nghề phụ gia đình có: mộc, rèn và đan lát. Những người thợ thủ công đã làm ra những chiếc gùi dùng để đựng đồ mặc, trang sức, vận tải. Nghề dệt với khung dệt kiểu Inđônêdiêng khá thịnh hành tạo được tấm vải khổ rộng, hoa văn đẹp.

  • Ăn: Gạo tẻ là lương thực chính; lương thực phụ là ngô. Thức ăn có rau, muối, ớt, canh rau, lâu lâu mới có bữa thịt, cá. Bữa cơm mỗi ngày có thể cả gia đình ngồi quanh nồi cơm, bát ớt… hoặc chia thành từng phần cho mỗi người. Buổi tiệc, lấy ché rượu cần làm trung tâm, xung quanh có các món ăn đựng trên bát, đĩa hoặc lá chuối để vừa ăn, vừa uống. Khi rượu ngà say có hát, nhảy múa, đánh chiêng. Trừ trẻ thơ, mọi người bất kể nam nữ đều hút thuốc lá lá.

  • Mặc: Ðàn ông đóng khố vải trắng kẻ sọc nhiều màu (toai), ngày lễ đóng khố vải chàm dài 4 ɱ và rộng 0,30 ɱ, có đường viền hoa văn và buông tua chỉ nhiều MÀU Ở HAI ÐẦU. Áo màu đen ngắn tay, hở nách, đường viền hoa văn chỉ màu chạy dọc hai sườn mang đậm dấu vết kiểu pông-sô. Pơtao hoặc chủ làng mặc áo chàm che kín mông, tay dài, chui đầu, có một mảng sợi màu đỏ làm khuy và khuyết cài từ cổ đến ngực. Dưới dải cúc là miếng vải đỏ hình vuông khâu đáp vào để làm dấu hiệu là áo. Ðàn bà mặc váy chàm (dài 1,40 ɱ Ҳ rộng 1 ɱ), có đường viền hoa văn chạy quanh gấu. Phần cạp có tua chỉ trắng hoặc màu. Váy không khâu liền thành ống nên khi mặc chỉ cuốn vào thân để chỗ giáp hai đầu về phía trước. Họ mặc áo cánh ngắn bó sát thân, dài tay. Trên cánh tay áo có chiếc được thêu những đường vòng hoa văn chỉ màu. Nơi ở quanh năm nóng nực nên cả nam lẫn nữ ưa thích cởi trần.

  • Ở: Nhà sàn cho mỗi gia đình một vợ một chồng mẫu hệ. Thiết kế có hai loại. Nhà sàn dài kiểu la-yun-pa, dài 13,5 ɱ và rộng 3,5m là kích thước trung bình cho mỗi nhà. Nhà được phân thành hai phần: bên mang và bên óc. Cửa bên óc chỉ quay về hướng Bắc và bên óc giành riêng cho những người đàn bà – chủ gia đình mẫu hệ. Trong nhà có hai bếp. Nhà nhỏ kiểu Hđrung với kích thước rộng 3m Ҳ dài 9m. Chiều cao từ đất lên đòn nóc không quá 4,50m. Cửa ra vào thông ra sàn phơi chỉ quay về hướng Bắc. Hai bên cửa ra vào có hai cửa sổ. Trong nhà chỉ có một bếp.

  • Phương tiện vận tải: gùi có hai dây đeo qua vai là hình thức thông dụng. Ngoài ra có ngựa, voi để thồ và cưỡi. Voi còn dùng để kéo…

  • Quan hệ xã hội: Làng (Plơi hoặc Bôn) vừa là nhà cung cấp cư trú vừa cấu kết thành tổ chức xã hội, có một hội đồng gồm những ông già chủ trì chung (Phun pơ bút). Hội đồng chọn người đứng đầu làng (Ơi pơ thun, Thap lơi hay Khoa plơi), có lệ làng gọi là Kđi. Xã hội Gia Rai truyền thống có hình thức cố kết vùng gọi là Tơ ring. Người đứng đầu Tơ ring là Khoa Tơ ring, giúp việc xét xử có Po phắt kđi và Thao kđi. Tơ ring là cộng đồng lãnh thổ, khi có chiến tranh trở thành liên minh quân sự. Dòng tộc theo chính sách mẫu hệ nên phả hệ hoàn toàn tính về dòng mẹ. Khối cộng đồng máu mủ được tập hợp thành từng họ – Kơ nung hoặc Ðgioai. Mỗi họ thường được phân tách nhiều nghề hoặc phân đôi, thành họ khác. Mỗi họ, mỗi nghề kiêng một tô tem riêng. Gia đình nhỏ mẫu hệ là nét nổi trội của người Gia Rai khác với trường hợp người Ê Ðê là đại gia đình mẫu hệ.

  • Cưới xin: Luật tục nghiêm cấm những người cùng nghề họ và dòng mẹ lấy nhau. Tuổi từ 18-19 nam nữ tự do lựa chọn người yêu, trong đó nữ chủ động lựa chọn lấy chồng. Phong tục giản đơn, không mang tính chất mua bán và do nhà gái chủ động. Bảo lưu tục chồng chết, vợ lấy em chồng và trái lại vợ chết, chồng có thể lấy chị vợ. Khi đã thành vợ thành chồng thì đàn ông phải sang nhà vợ, không có trường hợp trái lại.

  • Sinh đẻ: Bà mẹ được coi trọng. Khi mang thai họ không được làm việc nặng nhọc. Họ rất lo sợ đẻ khó và chết vì sinh nở. Khi sinh nở sản phụ phải kiêng khem nhiều thứ như không ăn cơm nấu mà chỉ dùng cơm lam, không ăn thịt mà chỉ ăn rau…

  • Ma chay: Người Gia Rai theo tục toàn bộ người cùng họ mẹ chôn chung một huyệt. Người đàn ông chết phải khiêng về chôn ở huyệt phía mẹ mình. Trong huyệt chung ấy, các quan tài được xếp kề sát cùng nhau theo chiều ngang rồi chồng lên theo chiều dọc. Khi quan tài cao bằng miệng huyệt thì lấy ván kê bốn bề để chôn tiếp vài ba lớp nữa mới làm lễ “bỏ mả” (Họa lui, Thi nga hay Bó thi) – một nghi thức lớn trong quá trình tang lễ.

  • Nhà mới: Việc làm nhà mới khởi đầu bằng nghi thức bói tìm đất. Bà chủ đem 7 hạt gạo đặt trên đất rồi lấy cái bát úp lên để bói tìm sự linh ứng của thần đất. Sau 3 ngày, 3 đêm đi lật bát lên xem nếu hạt gạo còn nguyên là thuận. Trái lại, mất hạt nào thì phải đi phải đi bói tìm chỗ khác. Ðặt hạt gạo để bói xong tổ chức ăn uống, hò reo, múa chiêng 3 ngày. Dựng nhà xong lại mở hội nhà mới 3 hôm nữa mới kết thúc.

  • Thờ cúng: Người Gia Rai theo vạn vật hữu linh. Thần linh (Yang) có nhiều loại, trong đó có ba loại nổi trội được nhắc đến trong lễ cúng hàng năm hay nhiều năm một lần:

    • Thần nhà (Yang sang) lực lượng bảo vệ nhà cửa được cúng trong nhà. Khi nhà mới dựng thì phải tiến hành nghi thức lễ đâm trâu và trồng cây gạo.

    • Thần làng (yang ala bôn) và thần nước (yang ia) là lực lượng bảo vệ làng xóm và cuộc sống của mọi thành viên được cúng ở bến nước và chân núi.

    • Thần vua (Yang pó tao) do vua lửa, vua nước, vua gió (ptao agin) tiến hành lễ cầu trời, mưa thuận, gió hoà và mùa màng tươi tốt.

    • Ngoài ra, người Gia Rai còn tin khi chết các linh hồn biến thành ma. Có hiện tượng gán cho người có ma thuật làm hại gọi là ma lai.

  • Lễ tết: Xưa nam nữ đến tuổi thành niên có tục cưa răng hàm trên. Việc này do ông già Pô khoa tkơi thực hiện bằng cách lấy liềm cắt hoặc dùng một viên đá ráp cọ xát vào hàm răng trên, ở ven suối. Cầm máu răng bằng lá thuốc (Tkoi am). Nữ 1-2 tuổi xâu lỗ tai, sau đó lấy bấc cây căng dần tai ra để đến khi trưởng thành thì đeo hoa tai bằng ngà voi có đường kính đến 6 cm. Nam giới không căng tai mà chỉ đục lỗ để đeo khuyên. Lễ nghi lớn nhất là lễ bỏ mả, tạc tượng mồ, lễ lên nhà mới, có ăn, uống, hát, trình diễn cồng chiêng.

  • Lịch: Tháng giêng được tính từ ngày có trận mưa trước hết tương tự với tháng 4 dương lịch. Tháng 12 lịch Gia Rai (tháng 3 dương lịch) gọi là Blanning, nghỉ ngơi lao động và làm các lễ nghi tôn giáo, tín ngưỡng.

  • Học: Người Gia Rai đã có bộ chữ theo mẫu tự La-tinh. Giống như toàn bộ các dân tộc khác, hiện tại học viên đều học tiếng và chữ phổ thông.

  • Văn nghệ: Người Gia Rai có nhiều trường ca như Ðăm San, Xinh Nhã, Ðăm Di… trổ tài dưới hình thức hát thơ có đệm đàn Tưng nưng. Những điệu vũ dân gian Gia Rai có một số động tác mô phỏng những trận chiến tranh giữa các bộ tộc. Ðàn Tơ rưng, Krông put, Tưng nưng … rất được thông dụng.

  • Chơi: Thanh niên thích chơi kéo co trong ngày lễ.

3. BA NA

  • Tên tự gọi: Ba Na.

  • Tên gọi khác: Bơ Nâm, Roh, Kon Kđe, Ala Kông, Kpang Kông…

  • Nhóm địa phương: Rơ Ngao, Rơ Lơng (hay У Lăng), Tơ Lô, Gơ Lar Krem.

  • Dân số: Tổng toàn quốc 286.910 người. Tại Kon Tum, người Ba Na có 68.799 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ Môn-Khơ Me (ngữ hệ Nam Á).

  • Lịch sử: Dân tộc Ba Na là một trong những dân cư sinh tụ lâu đời ở Trường Sơn – Tây Nguyên đã kiến lập nên nền văn hoá mới lạ ở đây. Họ là tộc người có dân số đông nhất, chiếm vị trí rất trọng yếu trong các ngành nghề văn hoá, xã hội ở các cao nguyên miền Trung nước ta.

  • Hoạt động sản xuất: Người Ba Na canh tác lúa trên ruộng khô và rẫy. Cái cuốc là dụng cụ đa số trong canh tác nông nghiệp ở tộc người này. Với ruộng khô thì việc thâm canh không bỏ hóa là dấu hiệu khác với rẫy. Ruộng khô thường ở vùng ven sông suối. Từ đầu thế kỷ XX, việc làm ruộng nước bằng cày đã ngày càng phát triển ở nhiều nơi. Vườn chuyên canh và vườn đa canh cũng xuất hiện từ lâu. Công việc chăn nuôi và các nghề thủ công như: đan, dệt, gốm, rèn còn chưa phát triển.

  • Ở:Ðịa bàn cư trú của người Ba Na trải rộng trên các tỉnh Gia Lai, Kon Tum và miền Tây của Bình Ðịnh, Phú Yên và Khánh Hoà. Họ cư trú trên nhà sàn, cửa ra vào mở về phía mái, trên hai đầu đốc đều có trang trí hình sừng, ở giữa làng được xây cất một ngôi nhà công cộng – nhà làng, nhà rông với hai mái vồng và cao vút. Ðó là nhà khách của làng, nơi diễn ra mọi sinh hoạt chung của cộng đồng làng như giáo dục thanh thiếu niên, tổ chức nghi lễ, hội làng, xử án… Phương tiện vận tải: Hầu hết là cái gùi cõng trên lưng, cho nam, nữ và cho mọi lứa tuổi. Gùi nhiều kích thước to nhỏ và nhiều mẫu mã, đan mau và thưa nhưng đều theo một mô típ gia truyền.

  • Quan hệ xã hội: Làng là nhà cung cấp xã hội hoàn chỉnh và duy nhất. Tàn dư mẫu hệ vẫn trổ tài rõ trong quan hệ gia đình, tộc họ và trong hôn phối. Sự tan rã của chính sách mẫu hệ ở đây đã nâng cao địa vị của nam giới nhưng phía mẹ vẫn thân thiện hơn. Sau hôn phối còn thông dụng tập quán cư trú phía nhà vợ. Xã hội có người giàu, người nghèo và tôi tớ.

  • Cưới xin: Hôn phối một vợ, một chồng là phép tắc cơ bản trong việc xây dựng gia đình. Hình thức luân cư sau lễ cưới rất thông dụng. Kết thúc các chu kỳ luân cư (ở bên vợ rồi ở bên chồng) thì đôi vợ chồng ra ở riêng tạo lập cơ ngơi của một gia đình mới, một tế bào mới của cộng đồng làng.

  • Học: Việc giáo dục truyền thống cho thanh thiếu niên được tổ chức thường xuyên tận nơi làng (nhà rông) do các già làng đảm nhiệm. Ðó là nơi dạy nghề, huấn luyện chiến tranh và học tập các truyền thống văn hoá của cộng đồng làng.

  • Văn nghệ: Dân ca rất phong phú nhưng thông dụng là điệu hmon và roi. Nhạc cụ rất phong phú gồm cả bộ dây, bộ hơi và bộ gõ. Múa dân gian Ba Na trong đó có múa phục vụ nghi lễ và trình diễn ở hội hè được nhiều người ưa thích. Trường ca, Truyện cổ của dân tộc Ba Na cũng là những tác phẩm dân gian gia truyền mới lạ, có giá trị trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam.

  • Chơi: Thông dụng là các trò chơi : đuổi bắt (đru đra), cướp dây, hất đá, nhảy đập nhịp, thả diều, đá cầu, đi cà kheo, đánh quay, đánh vòng…

4. GIẺ – TRIÊNG

  • Tên tự gọi: Mỗi nhóm có tên tự gọi riêng như: Giẻ, Triêng, Ve, Bnoong.

  • Tên gọi khác: Cà Tang, Giang Rẫy.

  • Nhóm địa phương: Gié (Giẻ), Triêng (Ƭ’riêng), Ve, Bnoong (Mnoong). Nhóm Gié đông hơn hết.

  • Dân số: Tổng toàn quốc 63.322 người. Tại Kon Tum, người Gié – Triêng có 39.515 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ Môn-Khơ Me (ngữ hệ Nam Á), tương đối thân thiện với tiếng Xơ Ðăng, Ba Na. Giữa các nhóm tiếng nói có những sự khác nhau nhất định. Chữ viết tạo dựng trong thời kỳ trước năm 1975, cấu trúc bộ vần bằng chữ cái La-tinh.

  • Lịch sử: Người Gié-Triêng là dân cư gắn bó rất lâu đời ở vùng quanh quần sơn Ngọc Linh.

  • Hoạt động sản xuất: Họ làm rẫy là chính. Xưa trồng nhiều lúa nếp, nay lúa tẻ giữ vị trí chủ đạo, gồm nhiều giống khác nhau. Phương thức canh tác như ở các dân tộc miền núi khác trong vùng. Dụng cụ đa số gồm rìu và dao quắm để phát, gậy đẽo nhọn đầu hoặc có mũi sắt để chọc lỗ khi gieo trỉa, cái cuốc con có cán là đoạn chạc cây để làm cỏ. Toàn bộ thực vật đều ở rẫy, ngoài lúa còn tồn tại ngô, sắn, khư khư, kê, khoai lang, khoai môn, bầu bí, dưa, thuốc lá, bông, mía, chuối… Vật nuôi thông dụng là gà, lợn, chó, trâu, chỉ khi dùng vào việc cúng tế mới mổ thịt. Nguồn thức ăn kiếm được nhờ hái lượm, săn bắn và đánh bắt cá đóng vai trò trọng yếu. Người Gié-Triêng có sở trường về đan lát, nghề dệt vải phát triển ở nhiều nơi, vùng Ðắc Pét có truyền thống đãi vàng sa khoáng và làm đồ gốm ở trình độ chưa biết dùng bàn xoay và chưa biết xây lò nung. Quan hệ hàng hoá trước kia dùng vật đổi vật, nay đã dùng tiền.

  • Ăn: Mỗi ngày người Gié-Triêng ăn 3 bữa (sáng, trưa, tối). Họ ưa thích các món nướng so với cá, thịt. Canh cũng là món thường có trong các bữa cơm. Tập quán ăn bốc tồn tại lâu đời (nay việc dùng đũa, bát khá rộng rãi). Ðồ uống truyền thống là nước lã, rượu cần chế từ gạo, ngô, sắn, kê và rượu chế từ nước một loại cây họ dừa mọc hoang trên rừng. Nam nữ đều hút thuốc lá lá bằng tẩu.

  • Ở: Tại huyện Ðắc Glây tỉnh Kon Tum có nhóm Gié và Triêng, tỉnh Quảng Nam có nhóm Bnoong ở huyện Phước Sơn và Trà My, nhóm Ƭ’riêng và Ve ở huyện Giằng. Hình thức nhà sàn dài gồm nhiều “bếp” là lối thiết kế truyền thống thông dụng, đặc biệt ở vùng người Gié và Bnoong có khi cả làng ở trong một vài ngôi nhà. Về sau, nhà trệt đã xuất hiện. ở nhiều nơi, trừ nhóm Bnoong, trong làng thường dựng nhà công cộng cao to và đẹp. Tập quán sắp đặt nhà tạo thành một vòng ôm quanh khoảng trống ở giữa là một nét văn hoá lâu đời của họ ở Giằng và một số nơi ở Ðắc Glây.

  • Mặc: Theo nếp gia truyền, nam quấn khố, ở trần, trời lạnh thì choàng tấm vải cho ấm người; nữ mặc áo, quấn váy, có nơi dùng loại váy ống dài để che luôn cả thân trên, từ ngực trở xuống. Phụ nữ ưa đeo nhiều trang sức: các loại vòng bạc, đồng, chuỗi cườm, đeo cổ, tay, chân, tai, phụ nữ các gia đình khá giả có cả hoa tai bằng nhà voi. У phục theo kiểu người Việt hiện tại đã thâm nhập tận các làng xa xôi hẻo lánh.

  • Phương tiện vận tải: Người Gié-Triêng dùng gùi. Có những loại và cỡ gùi khác nhau: gùi đan thưa, đan dày, gùi đeo theo người mỗi ngày, gùi để đồ tận nơi, gùi có hoa văn nan nhuộm đen, gùi không dùng nan nhuộm, gùi cho riêng nam giới…

  • Quan hệ xã hội: Dân làng thuộc các họ khác nhau, từng họ có truyền thuyết về cội nguồn của mình, có tên gọi và có kiêng cữ riêng. Xưa kia, có những họ của nữ, có những họ của nam. Quan hệ cộng đồng trong làng thường xuyên và khá chặt chẽ. “Già làng” có uy tín cao nhờ hiểu biết, nhiều kinh nghiệm, cũng thường là người có cộng lập làng. Xã hội gia truyền có nhiều triệu chứng về tàn dư thời mẫu hệ và bước chuyển tiếp từ chính sách mẫu hệ sang chính sách phụ hệ.

  • Cưới xin: Trai gái tự tìm bạn trăm năm, cha mẹ thường chấp thuận nếu không vi phạm tập tục. Việc cưới xin trải qua nhiều bước, lúc nào cũng có lễ kết gắn cô dâu chú rể với nhau (thông qua việc họ mang cơm với gan gà cho nhau cùng ăn và uống chung bát rượu, hoặc có nơi họ trùm chung tấm chăn), và cô gái phải tự chuẩn bị 100 bó củi đẹp từ trước để mang đến nhà trai. Nhà trai thường tặng nhà gái đồ đan và thu được của nhà gái những sản phẩm dệt. Trước kia, đôi vợ chồng cư trú luân phiên mỗi bên vài năm.

  • Sinh đẻ: Chồng phải làm lều ngoài rừng cho vợ đẻ. Sản phụ tự lo một mình trong sinh nở, sau 10 ngày mới được mang con về nhà. Ðứa bé được xem như là thành viên của gia đình sau khoảng thời gian đã tiến hành một nghi lễ cúng cho nó tham gia vào cộng đồng những người thân thuộc trong nhà.

  • Ma chay: Phong tục ở các nhóm không hoàn toàn giống nhau. Song nét chung là quan tài đẽo độc mộc, có nơi tạc hình đầu trâu trên đầu. Người chết được mai táng (có tài liệu viết xưa kia hoả táng); nhà mồ dựng không phức tạp, có rào xung quanh. Những đồ vật đem ra mộ cho người chết nếu là chiêng, ché thì đều đập thủng hoặc vỡ. Trong quá khứ, người ta từng biết tới tục chôn chung những người chết cách nhau không lâu trong nhà vào một quan tài. Suốt 10 ngày khi làng có người mới chết, trước khi tang gia cúng “nhắc nhở” cho hồn người chết ở yên bãi mộ, dân làng không vào rừng, không đi làm xa nhà. Nghi thức đoạn tuyệt với mộ người chết thường được tổ chức vào dịp đầu năm tại cạnh ngôi mộ.

  • Thờ cúng: Người ta tư tưởng có nhiều “thần linh” và mọi vật, cũng như loài vật, nhân loại đều có siêu linh ẩn trú. Các vị thần nước, thần trời (đồng nhất với sấm sét), thần mặt trời, thần đất, thần làng, thần làng, thần lúa, thần đá, thần cây đa… được người Gié-Triêng cầu cúng. Mỗi làng thường có vật “thiêng” như thứ bùa hộ mệnh, được cất dấu ở rừng và giữ bí mật với người ngoài. Dòng tộc, gia đình cũng có vật “thiêng” để cầu mùa gắn với canh tác lúa. Ma người chết cũng được xem như là một thế lực chi phối so với cuộc sống. Liên quan đến toàn cầu siêu nhiên đó, có rất nhiều lễ thức tín ngưỡng theo tập tục.

  • Lễ tết: Mỗi khi cúng bái đều có hiến tế, mà máu loài vật hiến tế là trọng yếu nhất. Lễ trọng phải đâm trâu, và xa xưa có nơi phải cúng bằng máu người trong lễ thức đặc biệt liên quan đến thần lúa. Trong chu kỳ sản xuất hàng năm thường có lễ thức khi chọn đất rẫy, phát rẫy, gieo trỉa, khi hạn hay úng, khi mở màn tuốt lúa, khi mang lúa lên kho, khi được 100 gùi lúa trở lên và khi lấy thóc lần đầu về ăn. Gắn với chu kỳ đời người, có các lễ thức trong thời kỳ mang thai, trong và sau khoảng thời gian đẻ, khi đặt tên, khi bị đau ốm, khi cưa răng, trong việc cưới xin, khi chết đi. Tết dân tộc thường sớm hơn tết Nguyên đán, tổ chức theo làng.

  • Lịch: Người Gié-Triêng căn cứ vào chu kỳ mặt trăng để tính ngày. Theo đó, tên gọi mỗi ngày rõ ràng trong tháng phần lớn đều được lặp lại, tuy một ngày ở nửa đầu và một ngày ở nửa cuối tháng. Mỗi năm 12 tháng. Từng tháng có những công việc trọng tâm nhất định.

  • Văn nghệ: Bộ nhạc cụ phong phú, quý hiếm và trọng yếu nhất là cồng chiêng. Tuỳ nơi, người ta dùng 3 cồng với 7 hay 9 chiêng, hoặc 6 chiêng, hoặc 4 chiêng… Có khi cồng chiêng tấu cùng với trống, với ống nứa. Nguyên ống nứa cũng là loại nhạc cụ để thổi, vỗ, gõ. Các loại đàn sáo, khèn đều đơn giản, thông dụng trong đời sống âm nhạc. Người Gié-Triêng, cũng như các tộc khác, có những làn điệu dân ca gia truyền và nhiều truyện cổ.

5. BRÂU

  • Tên gọi khác: Brao.

  • Dân số: Tổng toàn quốc 525 người. Tại Kon Tum, người BRâu có 497 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ Môn-Khơ Me (ngữ hệ Nam Á).

  • Lịch sử: Người Brâu chuyển cư vào Việt Nam cách đây khoảng 100 năm. Vùng Nam Lào và Ðông Bắc Campuchia là nơi sinh tụ của người Brâu. Hiện tại, đại phòng ban cộng đồng này vẫn quần cư trên lưu vực các dòng sông Xê Xan (Xê Ca Máng) và Nậm Khoong (Mê Kông). Người Brâu có truyền thuyết Un cha đắc lếp (lửa bốc nước dâng) nói về nạn hồng thuỷ.

  • Hoạt động sản xuất: Nguồn sống chính là làm rẫy để trồng lúa nếp, lúa tẻ, ngô, sắn. Phương thức canh tác là phát, đốt rồi chọc lỗ tra hạt, thu hái bằng tay. Việc săn bắn, hái lượm còn chiếm vị trí trọng yếu, mang lại thức ăn khá thường xuyên cho mọi gia đình. Trong làng người Brâu sinh sống có lò rèn để sửa chữa nông cụ. Ðàn ông có khá nhiều người biết đan lát. Ðể có đồ mặc, người ta thường đem lâm thổ sản đổi lấy váy áo hoặc vải của các đất nước láng giềng.

  • Ăn: Người Brâu đa số ăn cơm nếp đốt trong ống nứa non (cơm lam), thứ đến là cơm gạo tẻ nấu trong nồi đất nung. Ngô, sắn chỉ dùng để chăn nuôi gia súc, gia cầm. Thức ăn có muối ớt, rau quả, măng tươi, cá suối, chim thú săn bắn được. Thức uống có rượu cần. Trẻ, già, trai, gái đều thích hút thuốc lá lá sợi bằng điếu khan.

  • Mặc: Ðàn ông xưa đóng khố, đàn bà quấn váy tấm. Mùa hè, nam nữ thường ở trần hoặc mặc áo cánh ngắn chui đầu. Mùa lạnh thường khoác thêm một tấm mền. Nữ giới có tục căng tai để đeo những khoanh nứa vàng hoặc khuyên bằng ngà voi. Nữ trang có vòng cổ, vòng tay bằng đồng, bạc hay nhôm. Nam nữ đến tuổi 15-16 đều theo tục cưa bằng 4 răng cửa hàm trên để chính thức hội nhập vào cộng đồng những người trưởng thành.

  • Ở: Người Brâu sống tại làng Ðắc Mế xã Bờ У thuộc huyện Ngọc Hồi tỉnh Kon Tum. Họ cư trú trên những ngôi nhà sàn có mái dốc cao. Nền sàn được cấu trúc thành hai nấc cao thấp khác nhau để phân định tính năng sinh hoạt. Nhà chính đi sang nhà phụ qua một cầu sàn. Các ngôi nhà trong làng được sắp đặt quay đầu hồi, mở cửa ra vào hướng về phía trung tâm – nơi có ngôi nhà làng – nhà chung của cộng đồng. Như vậy làng có khuôn viên hình tròn, các ngôi nhà ở được sắp xếp như một cái nan hoa của bánh xe bò.

  • Phương tiện vận tải: Hầu hết là cái gùi đan bằng tre nứa để cõng trên lưng.

  • Quan hệ xã hội: Xã hội Brâu đã phân hoá giàu nghèo ở thời kỳ ban đầu. Gia đình nhỏ phụ hệ đã được thiết lập, nam nữ bình quyền. Những tàn tích của chính sách gia đình mẫu hệ vẫn tồn tại khá đậm nét.

  • Cưới xin: Lễ cưới được tổ chức ở nhà gái song do nhà trai ngân sách. Sau lễ thành hôn, tục ở rể được kéo dài khoảng 4 -5 năm và tiếp này là thời kỳ luân cư của đôi trai gái.

  • Ma chay: Khi có người quá cố, tang chủ nổi chiêng trống để báo tang. Thi hài được liệm trong quan tài bằng thân cây khoét rỗng để ở nhà tang mới dựng gần nhà ở. Quan tài chôn nửa chìm nửa nổi là một đặc trưng trong tục lệ ma chay của người Brâu. Nhà mồ dựng trên mộ để chứa những tài sản được chia cho người chết. Số tài sản này đều đã bị huỷ một phần dưới hình thức bẻ gẫy, chọc thủng, làm sứt mẻ…

  • Nhà mới: Khi ngôi nhà được khánh thành, người ta làm lễ lên nhà khá long trọng và được cả làng cùng tham gia buổi tiệc sau lễ cúng các thần linh.

  • Lễ tết: Lễ ăn mừng cơm mới sau ngày thu hoạch là Tết. Ngày ăn tết tuỳ thuộc vào thời vụ và từng gia đình rõ ràng, không quy định ngày nào thống nhất.

  • Lịch: Nông lịch tính theo tuần trăng và định ra tháng theo mùa vụ canh tác rẫy lúa của ông bà xưa.

  • Học: Ngôi nhà làng ở trung tâm đồng thời là trường học của thanh thiếu niên do các già làng đảm nhiệm. Trẻ được học nghề, học những truyền thống văn hoá của tộc người mình và tập luyện trí não chiến tranh bảo vệ an ninh cho buôn làng, bảo vệ phong tục tập quán của ông bà xưa.

  • Văn nghệ: Dân ca có lời ca, truyện cổ về thần sáng tạo Pa Xây, thần thoại Un cha đắp lếp, những bài ca đám cưới, hát ru. Nhạc cụ có đàn klông pút được gọi là táp đinh bổ, nhưng trọng yếu hơn hết vẫn là những bộ chiêng đồng nổi tiếng với 3 loại có thang âm khác nhau là coong, mam và tha.

  • Chơi: người Brâu có các trò chơi vui tiêu khiển như đánh cù, thả diều sáo, hay diều bươm bướm, bơi lội trên sông, cướp dây, bịt mắt đi tìm, đi cà kheo…

6. RƠ MĂM

  • Dân số: Tổng toàn quốc 639  người. Tại Kon Tum, người Rơ Măm có 577 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 

  • Ngôn từ: tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ Môn – Khơ Me (ngữ hệ Nam Á), chịu ràng buộc nhiều yếu tố ngôn từ của dân tộc Khơ Me và thân thiện với tiếng nói của một số nhóm trong dân tộc Xơ Ðăng. Người Rơ Măm hiện sử dụng thành thục tiếng nói của nhiều dân tộc, trong đó có tiếng phổ thông.

  • Lịch sử: Những người già làng cho biết họ là dân cư đã sinh sống ở khu vực này từ xa xưa. Ðầu thế kỷ XX dân số của tộc này còn tương đối đông, phân bố trong 12 làng, ở lẫn với người Gia Lai. Hiện họ chỉ sống tập trung trong một làng.

  • Hoạt động sản xuất: Người Rơ Măm sống bằng nghề làm rẫy, trồng lúa nếp là chính, thêm một ít lúa tẻ, ngô và sắn. Họ sử dụng dao phát, rìu để đốn hạ cây, dùng lửa để đốt dọn rẫy, khi gieo trỉa dùng hai gậy chọc lỗ và một ống đựng hạt. Ðôi bàn tay vẫn là dụng cụ chính để tuốt lúa. Săn bắt và hái lượm còn giữ vai trò kinh tế trọng yếu. Việc bắt cá dưới suối khá hiệu quả với đôi tay, rổ, đó và lá độc. Trong số những nghề phụ gia đình, nghề trồng bông, dệt vải được lưu ý phát triển nhất. Vải họ dệt ra trước kia đủ phân phối cho nhu cầu mặc của gia đình ngoài ra đang là hàng hoá trao đổi lấy dầu đốt, muối ăn và các dụng cụ lao động bằng sắt mà họ không làm ra được.

  • Ăn: Tập quán ăn bốc còn tồn tại khá thông dụng vào thời điểm hiện tại. Người dân thích cơm nếp đốt trong ống tre, nứa ăn với canh và muối ớt. Họ lấy nước từ các mạch ngầm, đựng trong những chiếc vỏ bầu khô để uống, không cần đun sôi. Những ngày lễ tết, hội hè dân cư uống rượu cần chế từ các loại gạo, sắn, bắp…

  • Mặc: Trong xã hội truyền thống, đàn ông Rơ Măm mặc khố, phía sau buông đến ống chân. Phụ nữ quấn váy và ở trần, một số mặc áo ngắn tay. Váy và khố đều có màu trắng của vải mộc, không nhuộm. Phụ nữ ưa đeo hoa tai làm bằng ngà voi, nứa hoặc gỗ. Nam nữ thanh niên đều cắt 4 hoặc 6 chiếc răng cửa của hàm trên, khi bước vào tuổi trưởng thành.

  • Ở: Làng truyền thống của người Rơ Măm được dựng theo một trật tự cố định. Nhà ở là loại nhà sàn dài, cất tiếp theo, xung quanh ngôi nhà chung. Cửa ra vào của mọi ngôi nhà đều quay nhìn vào nhà rông và nhà ở của các gia đình là khu sân chơi. Quanh làng có hàng rào bảo vệ. Mỗi nóc nhà thường có nhiều bếp. Mỗi cặp vợ chồng ở trong một buồng có vách ngăn, với một bếp riêng. Gian trung tâm nhà là nơi tiếp khách… Tại làng Le, xã Mo Rai, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum, hiện tại mỗi gia đình sống trong một ngôi nhà cao to, rộng, thoáng, vách gỗ, mái ngói, do Nhà nước xây dựng.

  • Phương tiện vận tải: Gùi là phương tiện vận tải chính của người Rơ Măm, sử dụng sức mạnh của đôi vai và lưng. Gùi được đan cải hoa văn bằng nan nhuộm đen. Có loại gùi dành riêng cho việc vận tải dụng cụ săn bắt, đi rừng, làm rẫy của đàn ông. Có loại gùi lại chỉ sử dụng để vận tải váy, áo, đồ trang sức phụ nữ đem theo khi đi dự lễ tết, hội hè…

  • Quan hệ xã hội: Ðứng đầu làng là một già làng, người cao tuổi nhất trong làng, do dân tin tưởng bầu ra. Làng truyền thống là một công xã láng giềng. Mọi thành viên quan hệ với nhau dựa trên nền tảng đồng đẳng về nghĩa vụ và quyền lợi. Họ không chỉ quan hệ với nhau trong khuôn khổ làng mà còn quan hệ với làng khác, dân tộc khác qua việc trao đổi hàng hoá và trao đổi hôn phối. Quan hệ xã hội ở đây còn lưu giữ khá đậm các tàn dư của thời kỳ mẫu hệ vào thời kỳ đang chuyển nhanh sang chính sách phụ quyền.

  • Cưới xin: Việc cưới xin của người Rơ Măm thường phải qua hai bước chính ăn hỏi và đám cưới. Lễ cưới được tổ chức đơn giản, chỉ là bữa ăn uống cộng cảm của dân làng để nhìn thấy và chúc mừng bữa ăn chung trước hết của cô dâu, chú rể. Tính chất hôn phối của họ đang ở thời kỳ tiến lên chính sách phụ hệ. Sau ngày cưới đôi vợ chồng trẻ sống bên nhà vợ 4-5 năm rồi về ở bên nhà chồng hoặc cư trú luân phiên cả hai bên. Việc ly dị rất ít xảy ra.

  • Sinh đẻ: Trước kia phụ nữ Rơ Măm sinh đẻ trong ngôi nhà nhỏ ở ngoài rừng. Ðứa trẻ ra đời được cắt rốn bằng nứa hoặc một loại lá cây sắc. Mỗi làng có một hay hai bà mụ là những người phụ nữ đã tuổi, nhiều kinh nghiệm trong việc sinh nở. Phụ nữ phải kiêng một số thức ăn có nhiều mỡ, từ khi có thai cho đến lúc đứa trẻ tròn 3 năm tuổi. Gần đây, họ sinh con tận nơi. Ngày đó người lạ không được vào, nếu ai vi phạm sẽ bị giữ lại trong nhà đến hết thời gian kiêng cữ và đứa trẻ sẽ được đặt tên trùng với tên người khách lạ.

  • Ma chay: Người Rơ Măm thường dùng trống để báo tin trong nhà có người chết. Xác chết được đặt ở mặt trước ngôi nhà, đầu hướng về phía trong, mặt nhìn nghiêng. Việc chôn cất sẽ được tiến hành vào một hai ngày sau. Các ngôi mộ xếp theo hàng lối sao cho mặt người chết không nhìn hướng về phía làng. Một số ít ngôi mộ chôn chung, từ 2 đến 3 người, thường là những người thân trong nhà. Trong lễ bỏ mả có hai người đeo mặt nạ (một nam, một nữ) đánh trống nhảy múa. Mặt nạ nam có hai sừng trên đầu, mặt nạ nữ có hai chiếc răng nanh. Kết thúc lễ bỏ mả, hai chiếc mặt nạ được treo lại trên nhà mồ…

  • Thờ cúng: Người Rơ Măm tư tưởng “vạn vật hữu linh”, cả linh hồn nhân loại sau khoảng thời gian chết cũng là lực lượng siêu nhiên đầy quyền lực và huyền bí. Ðó là những đối tượng mà họ thờ cúng để cầu mong một cuộc sống tốt đẹp hơn. Một trong những lực lượng siêu nhiên được người dân thờ cúng nhiều nhất là thần lúa. Họ cúng thần lúa vào ngày khởi đầu trỉa giống, khi lúa lên đòng, trước ngày tuốt lúa… để cầu mong một mùa rẫy bội thu.

  • Lễ tết: Trong toàn bộ những nghi lễ được tiến hành theo chu kỳ sản xuất hay chu kỳ đời người đều có hiến tế các loài vật như: gà, lợn hoặc trâu. Ngày lễ lớn nhất thường được tổ chức sau khoảng thời gian thu hoạch mùa rẫy. Các gia đình trong làng làm lễ mừng tiếp theo nhau, có thể mỗi ngày một gia đình hay 4-5 ngày một chủ hộ giết lợn, gà, thậm chí tổ chức đâm trâu mời bà con trong làng tới dự. Sau lễ mừng lúa mới là thời điểm diễn ra hàng loạt đám cưới của nam nữ thanh niên và lễ bỏ mả cho người đã chết.

  • Văn nghệ: Những làn điệu dân ca, những bài hát giao duyên của nam nữ thanh niên, những mẩu truyện kể của người già với bộ nhạc cụ gồm chiêng, trống và các loại đàn, sáo… được làm ra từ nguồn tre, nứa trong rừng là yếu tố chính tạo dựng nên nền văn nghệ dân gian của dân cư nơi đây.

7. HRÊ

Tên tự gọi: Hrê, trước kia thường gắn với tên sông sở tại như: “người Krê” – sông Krế ở Sơn Hà; “người Hrê” – sông Hrê ở Ba Tơ; “người nước Ðinh” – sông Ðinh ở An Lão)

  • Tên gọi khác: Chăm Rê, Chom, Thượng Ba Tơ, Mọi Luỹ, Mọi Sơn Phòng, Mọi Ðá Vách, Chăm Quảng Ngãi, Mọi Chòm, Rê, Màn Thạch Bích.


  • Dân số: Tổng toàn quốc 149.460 người. Tại Kon Tum, người Hrê có 2.810 người (theo số liệu điều tra tình trạng kinh tế xã hội 53 dân tộc năm 2019). 


Ngôn từ: Tiếng nói thuộc nhóm ngôn từ Môn – Khơ Me (Ngữ hệ Nam Á). Từ thời kỳ trước năm 1975, chữ viết ra đời bằng cách sử dụng hệ thống kí tự La-tinh để phiên âm, được sử dụng rộng rãi, nhưng nay đã bị mai một.

Lịch sử: Người Hrê thuộc số dân cư sinh tụ rất lâu đời ở vùng Trường Sơn – Tây Nguyên.

Hoạt động sản xuất: Phần lớn người Hrê làm ruộng nước là chính, chỉ có một phòng ban sống đa số nhờ rẫy. Lối canh tác rẫy phát – đốt – chọc trỉa, với bộ nông cụ đơn giản gồm rìu, dao quắm, gậy chọc lỗ, cái nạo cỏ, khi thu hoạch thì dùng tay tuốt lúa. Phương thức làm ruộng tương tự như ở người Việt vùng nam Trung bộ (dùng cày, bừa có đôi trâu kéo, biết gieo mạ và cấy, dùng liềm và vằng để gặt…) nhưng còn thấy dấu vết của tập quán trồng lúa rẫy.

Từng gia đình thường nuôi trâu, lợn, chó, gà. Nghề thủ công chỉ có đan lát và dệt vải nhưng nay cũng không phát triển, nhất là nghề dệt chỉ còn ở vài nơi. Việc giao lưu hàng hoá thường theo hình thức trao đổi vật trực tiếp. Hái lượm, săn bắt và đánh cá phân phối nguồn thức ăn trọng yếu cho mỗi gia đình.

Ăn: Người Hrê thường ngày ăn cơm tẻ, ngày lễ tết có thêm cơm nếp.Thức ăn đa số là những thứ kiếm được và muối ớt, khi có cúng bái thì thịt loài vật hiến sinh được dùng làm đồ nhắm và cải tổ bữa ăn.Thức ăn đựng trong các vật làm bằng mo cau. ¡и bốc. Thức uống có nước lã, nước chè xanh, rượu cần (nay rượu cất khá thông dụng). Tập quán hút thuốc lá lá và ăn trầu cau thông dụng.

Ở:Người Hrê sống đa số ở miền tây tỉnh Quảng Ngãi (các huyện Sơn Hà, Ba Tơ, Minh Long) và tỉnh Bình Ðịnh (huyện An Lão), một số ít ở tỉnh Kon Tum (huyện Kon Plông). Nhà sàn có cửa ra vào ở mỗi đầu và một mặt bên, có 2 hàng cột tạo thành 2 vì cột, trên đỉnh đốc có hình cặp sừng thú, vách nghiêng phía trên ra ngoài. Mặt sàn thường hơi cao một tí về bên không đặt bếp đun, nhằm tạo thế nằm thoải mái: chân thấp hơn đầu. Nhà ở trong làng đều dựng ngang triền đất dốc, tránh để đòn nóc chĩa hướng chắn ngang dòng chảy của sông suối.

Ngày nay, hầu như người Hrê mặc theo kiểu người Việt: tuy nhiều phụ nữ còn dùng váy nhưng không phải loại vải sợi bông tự làm ra với những dải hoa văn ở hai đầu ống váy và khi mặc không tạo thành hai tầng như xưa.

Mặc: Theo nếp cũ, đàn ông đóng khố, chít khăn, khi dự lễ hội hoặc đi xa thì mặc áo; đàn bà có váy ống mặc kiểu hai tầng. Có áo, khăn trùm đầu. Những vòng đeo trang sức làm bằng đồng bạc, nhôm và chuỗi cườm; riêng nam giới không trang sức ở tai.

Phương tiện vận tải: Người Hrê quen dùng gùi sau lưng, mỗi quai gùi quàng giữ vào một vai: chở thóc gạo thì dùng gùi đan dày, chở củi, sắn thì có gùi mắt thưa, đàn ông đi rừng hay đi trận có riêng loại gùi như chiếc túi hoặc gùi ba ngăn. Ngoài ra, người Hrê còn gánh lúa khi gặt và đội đồ vật trên đầu.

Quan hệ xã hội: Già làng có uy tín và tác động lớn. Trước kia sự phân hoá xã hội đã khá sâu sắc, chính sách tôi tớ – nhất là đi ở vì nợ – có phần khắc nghiệt hơn nhiều tộc Thượng khác, hiện tượng tranh chiếm và tập trung ruộng đất (theo này là sự xác lập quyền thế của một số cá nhân) đã tương đối phát triển. Tuy vậy, quan hệ trong làng vẫn trổ tài trí não cộng đồng công xã.

Cưới xin: Cư trú phía chồng hay phía vợ là tuỳ thoả thuận giữa hai gia đình, phần lớn sẽ dựng nhà ở riêng sau khoảng thời gian có con đầu lòng. Ðám cưới có nghi thức dâu và rể kết gắn với nhau thông qua việc trao bát rượu, miếng trầu cho nhau hay quàng chung một vòng dây sợi… Vợ goá có thể lấy tiếp em chồng, chồng có thể lấy cả em vợ. Con cô – con cậu, con gì – con già, con có chung mẹ hoặc cha đều không được lấy nhau.

Sinh đẻ: Việc sinh đẻ diễn ra bên cạnh bếp lửa trong nhà, có là đỡ hộ sinh, cắt rốn bằng dao, cái rau được gói trong mo cau rồi đem bỏ trong rừng hoặc chôn cạnh nhà. Sản phụ nghỉ ngơi

Ma chay: Quan tài độc mộc có dáng na ná chiếc thuyền. Người chết được quàn tận nơi từ 1 đến 3 ngày rồi chôn trong bãi mộ của làng. Mộ đắp thành gò dài trên dựng nhà mồ có nóc mái làm như nhà ở. Tang gia “chia của” tựa hồ cho người chết đi ở riêng: từ đồ ăn thức uống cho đến vật dụng trong nhà, từ trang phục, dụng cụ lao động… đều có ở mộ.

Lễ tết: Lễ hội có đâm trâu là lớn nhất, dù này là lễ của làng hay một nhà cũng đông vui. Hàng năm, người Hrê ăn tết vào khoảng tháng 10, sau khoảng thời gian thu hoạch lúa, nay nhiều làng theo tết Nguyên đán. Ngày tết có cúng cho trâu và lợn, cầu sinh sôi, cúng mời tổ tiên và cúng sức khoẻ cho mọi người trong nhà; có bánh gói bằng gạo nếp, rượu, thịt… Dịp tết làng làm lễ cúng tập thể cầu mong mưa thuận, đủ nước.

Lịch: Phương pháp tính tương tự âm lịch của người Việt. Trong tháng, phân biệt ngày tốt, ngày xấu và chọn ra những ngày nên làm việc này, không nên làm việc kia.

Văn nghệ: Nhạc cụ thường dùng là bộ chiêng ba chiếc, bộ cồng ba chiếc, trống, các loại đàn ống tre hoặc có vỏ bầu làm hợp âm, sáo, nhị, đàn môi, nữ giới chơi bộ ống vỗ hai chiếc. Dân ca thông dụng nhất là điệu Katê và Ka choi. Truyện cổ (Hmon) được lưu truyền như một vốn quý trong văn hoá dân tộc, gồm những đề tài khác nhau. Các mô típ hoa văn hình học dệt trên vải và trổ tài trên đồ đan cũng mang tính truyền thống lâu đời.

(Số liệu các dân tộc: Ban Dân tộc tỉnh Kon Tum)

 


Xem thêm những thông tin liên quan đến đề tài kon tum thuộc miền nào

NHẠϾ THIỀИ TỊNH TÂⱮ | Nhật Kim Anh | Nhạc Phật

alt

  • Tác giả: Nhật Kim Anh Official
  • Ngày đăng: 2019-05-24
  • Nhận xét: 4 ⭐ ( 5647 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm: Bài hát: NHẠC THIỀN TỊNH TÂM
    Ca sĩ: Nhật Kim Anh

    Nhật Kim Anh Channel – Kênh YouTube chính thức của ca sĩ Nhật Kim Anh.
    Follow Nhật Kim Anh Channel:

    ♫ Subscribe: http://popsww.com/nhatkimanh
    ♫ Fb : https://www.facebook.com/nhatkimanh85
    ♫ Google Plus : https://plus.google.com/+NhatKimAnhOf…

    Nhật Kim Anh là một ca sĩ, diễn viên điện ảnh, diễn viên kịch người mẫu ảnh, người mẫu quảng cáo của Việt Nam và là Ảnh Hậu trước hết của Liên hoan Phim Quốc tế Việt Nam lần nhất với vai Cầm trong Long thành cầm giả ca.

Du lịch Kon Tum: Chia sẻ kinh nghiệm đi đâu, ăn gì và chơi gì?

  • Tác giả: lamsachdoda.com
  • Nhận xét: 3 ⭐ ( 3150 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm:

Kon Tum thuộc miền nào? Giới thiệu tỉnh Kon Tum từ 𝓐

  • Tác giả: giaingo.info
  • Nhận xét: 4 ⭐ ( 2892 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm: Kon Tum là vị trí nổi tiếng với nhiều khu vực ăn chơi vô cùng. Vậy Kon Tum thuộc miền nào và tỉnh nào? Cùng GiaiNgo tìm hiểu nhé!

Các cao nguyên Kon Tum , Pleiku-. thuộc vùng nào ở nước ta ? 𝓐. Đông Nam Bộ Ɓ. Bắc Trung Bộ Ͼ. Tây Nguyên 𝓓. Trung du và miền núi Bắc Bộ Ý nào sau

  • Tác giả: mtrend.vn
  • Nhận xét: 3 ⭐ ( 4949 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm: Các cao nguyên Kon Tum , Pleiku….. thuộc vùng nào ở nước ta ? 𝓐. Đông Nam Bộ Ɓ. Bắc Trung Bộ Ͼ. Tây Nguyên 𝓓. Trung du và miền núi Bắc Bộ Ý nào sau đây đúng với thúc đẩy của ngoại lực đến địa

Các dân tộc tỉnh Kon Tum

  • Tác giả: jetstartour.vn
  • Nhận xét: 4 ⭐ ( 3134 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm:

Trang thông tin điện tử Đảng ủy

  • Tác giả: dukdnkontum.vn
  • Nhận xét: 5 ⭐ ( 7189 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm:

Tỉnh Kon Tum tiếp tục ghi nhận nhiều trận động đất

  • Tác giả: congthuong.vn
  • Nhận xét: 4 ⭐ ( 2930 lượt nhận xét )
  • Khớp với kết quả tìm kiếm: Trong 4 ngày từ 6/5 đến 11h ngày 9/5, tại tỉnh Kon Tum tiếp tục xảy ra 7 trận động đất nhẹ. Các trận động đất này chưa ghi nhận thiệt hại về người và tài sản.

Xem thêm các nội dung khác thuộc thể loại: giải trí

Related Posts

← →