Bàu Trắng xưa và nay – bàu trắng hòa thắng bắc bình bình thuận

HÀ NGÂN

Bàu Trắng xã Hòa Thắng, huyệи Bắͼ Bình, tỉnh Bình Thuậи

Ƭừ thuở khai thiên lập địa, có hàng trăm hồ (bàu) nước ngọt xuôi theo chiều dài ven biển miền Trung. Theo các nhà khoa học, này là những lạch trũng thoát triều đầm phá ra biển. Trải qua hàng triệu năm, xuất hiện nhiều cồn cát chặn lại phía ngoài khiến chúng không thông được với biển(1), dần trở thành bàu nước ngọt. Bàu Trắng (xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình) là một trong những bàu nước ngọt ven biển Bình Thuận được tạo dựng như vậy.

   Cuối năm 2019, Bàu Trắng được xếp hạng danh lam thắng cảnh cấp quốc gia. Kể ra cũng là việc thừa nhận…hơi muộn so với tiếng tăm cảnh đẹp từ xa xưa. Bởi hơn hai trăm năm trước, các sử quan triều Nguyễn đã dành nhiều chữ nghĩa ghi chép vào các bộ địa chí: Hoàng Việt nhất thống địa dư chí , Đại Nam nhất thống chí , Đồng Khánh địa dư chí . Trong quyển Đồng Khánh chí, sử quan triều Nguyễn nhận định, “Hòa Đa có Tam Động, Hạ Hồ …đều là những nơi danh thắng của tỉnh hạt”. Còn nhà thơ yêu nước Nguyễn Thông (1827 – 1884), cũng nhận xét, “là hồ có tiếng nhất trong các hồ suối từ Nam ra đây”. Qua khảo cứu các truyền thuyết, sử liệu, địa chí cũng như trước tác của một vài quan lại triều Nguyễn, chúng tôi nhận thấy cảnh đẹp này có nhiều tên gọi.

   Cảnh đẹp nhiều tên gọi

   Theo truyền thuyết của người Chăm, bàu nước mang tên (danaw: ao; bala: ngà voi; mbong: màu trắng), nghĩa là: Bàu nước có ngà voi trắng(2). Nguồn gốc tên gọi này liên quan đến truyền thuyết “vua Tabai và nàng Ngà”. Người Kinh dịch ra tiếng Việt, rút gọn dòng chữ “Bàu nước có ngà voi trắng” lại thành “Bàu Trắng”.  

   Hoàng Việt chí chép “…Phía dưới điếm có hồ, tục gọi là Bàu Trấn. Nước hồ trong và ngọt, bốn mùa không tăng không giảm, hồ dài 1.500 tầm , rộng 200 tầm, sâu 19 tầm 6 thước….Về phía tây của hồ cách 250 tầm có thêm một cái hồ nữa, hồ này dài 1.100 tầm, rộng 28 tầm, sâu 2 tầm 4 thước, trước đây ở hồ này có sen, nay không còn, tục cũng gọi là Bàu Trấn…”(3). Theo chúng tôi, sở dĩ có tên gọi Bàu Trấn, có thể người biên soạn Hoàng Việt chí phát âm, đọc chệch thành

   Hiệp biện Đại học sĩ Trương Quốc Dụng (1797 – 1864), trong cuốn soạn xong năm 1851, gọi là . Chân động có Bạch Hồ, chu vi hơn hai mươi dặm, nước rất trong. Đêm trăng nhìn ra, thấy sắc vàng lấp lánh, ánh trăng trải dài muôn khoảnh, vô cùng kỳ diệu”(4). Cụ Trương Quốc Dụng dùng chữ Hán, nên Bàu Trắng gọi là Bạch Hồ.

   Nhà thơ yêu nước Nguyễn Thông, năm 1874 trên đường ra kinh Thuận Hóa phục chức, ngang qua cảnh đẹp, cũng chép là . “…Dưới động có hồ, tức Bạch Hồ. Nước hồ rất trong, được coi là hồ có tiếng nhất trong các hồ suối từ Nam ra đây”(5). Tức cảnh sinh tình, cụ Nguyễn Thông vung bút làm thơ vịnh cảnh (Đi dạo ở Bạch Hồ).

   (Dịch nghĩa) (6).

   Đại Nam chí chép “…Có hai hồ trên và dưới phía Tây Nam huyện Hòa Đa, phía tây Ba Động, hồ trên chu vi 8 dặm linh , hồ dưới chu vi 12 dặm linh, nước trong ngọt, bốn mùa không tăng giảm”(7). Theo chúng tôi, có thể các sử quan triều Nguyễn đã “phiên dịch” chữ viết của hai cụ Trương Quốc Dụng, cụ Nguyễn Thông, từ Bạch Hồ (chữ Hán) thành Hồ Trắng (chữ Nôm).

   Aymonier, công sứ Bình Thuận (1886 – 1887), trong (Ký sự An Nam, tập Ι, tỉnh Bình Thuận) xuất bản năm 1885, gọi là (tạm dịch). “…Dịch trạm mà chúng ta gặp sau trạm Thuan Cang là trạm Thuan Dong, trạm thứ chín. Ở rìa một cái đầm gần đó có tên Bàu Bà Dõng là một ngôi làng nhỏ”(8).

   Đồng Khánh chí chép “Hòa Đa có Tam Động, Hạ Hồ…đều là những nơi danh thắng của tỉnh hạt”(9); “…phía tây gò có hai hồ tên là hồ Thượng, hồ Hạ. Hồ Thượng chu vi 8 dặm, sâu 1 trượng 4 thước; hồ Hạ chu vi hơn 12 dặm, sâu 8 trượng 5 thước”(10); “Hồ Hạ Tam động: gò cát ở phía đông hồ, hồ ở phía tây gò. Gò do nhiều lớp cát tạo nên, đi lại không bị lạc, không để lại dấu vết. Nước hồ trong vắt, ngưng đọng, lúc hạn hay lụt cũng không tăng không giảm, nơi đây mát mẻ thanh tịnh chẳng khác gì Thần Châu(11), người đi qua có cảm giác phiêu diêu thư thái như rũ hết bụi trần”(12). Theo chúng tôi, sở dĩ có tên Hồ Hạ Tam động có thể các sử quan triều Nguyễn ghép hai từ Hồ Hạ và gò Tam Động. Trên bản đồ Đồng Khánh chí, phần huyện Hòa Đa có trổ tài rõ ràng các vị trí Hồ Thượng, Hồ Hạ và gò Tam Động nằm cạnh nhau. 

   Camille Paris, một viên chức chính quyền thuộc địa Pháp, trong cuốn Voyage {d}’exploration de Hué en Cochinchine par la Route mandarine (Du ký Trung kỳ theo đường cái quan) xuất bản năm 1889, lấy nguyên bản ghi chép đường đi từ Phan Thiết ra Phan Rang của Aymonier. Trong chú thích bản dịch (Nguyễn Thúy Yên dịch, Nxb Hồng Đức 2021) có đoạn, “…Bàu Bà Dông, có lẽ là Bàu Bà Động, từ Động có lẽ liên quan đến trạm Thuận Động…”(13)

   Từ các tư liệu trích dẫn, cho thấy cảnh đẹp này có nhiều tên gọi: (truyền thuyết Chăm); (Hoàng Việt chí); (hai cụ Trương Quốc Dụng, cụ Nguyễn Thông); (Đại Nam chí); (Aymonier, Camille Paris); (Đồng Khánh chí). Dù cảnh đẹp đi vào chữ nghĩa, văn chương với tên gọi mỹ miều thế nào chăng nữa, thì tên gọi thuở ban đầu “Bàu Trắng” vẫn dân dã, dễ nhớ, được dân gian gọi cho đến nay.

   Nhắc đến Bàu Trắng thì phải nhắc đến đồi cát, cùng miếu thờ nữ thần Thiên У 𝓐 Na. Hai trăm năm trước đó, cũng như Bàu Trắng, người xưa gọi đồi cát, miếu thờ với nhiều tên khác nhau.

   Đồi cát: (Hoàng Việt chí); (cụ Trương Quốc Dụng); (cụ Nguyễn Thông, Đại Nam chí); (Đồng Khánh chí). Ngoài gọi bằng tên cụ Nguyễn Thông còn làm bài thơ (Bãi cát Bình Nhân)

   (Dịch nghĩa):

   Miếu thờ: (Hoàng Việt chí); (cụ Nguyễn Thông); (Đại Nam chí); (Đồng Khánh chí).

   Hiện tại, người ta đã quen với tên gọi “đồi Trinh nữ” để nói đến tiểu sa mạc nằm bên hồ nước. Gọi đồi Trinh Nữ là do đồi cát có kiểu dáng “giống người con gái nằm nghiêng mình”(14) (?!). Chúng tôi chưa có tư liệu đủ tin cậy để tìm hiểu chuẩn xác nguồn gốc, thời gian xuất hiện tên “đồi Trinh Nữ”; nhưng có thể ở những năm cuối thế kỷ XX, khi du lịch Bình Thuận được biết tới sau nhật thực toàn phần năm 1995.

   Còn đền thờ nữ thần Thiên У 𝓐 Na, người dân địa phương gọi là nổi tiếng hiển linh Năm 1958, Tổng thống Việt Nam Cộng hòa Ngô Đình Diệm khi đến đây, phải đi bộ từ xa vào thắp hương bái lạy(15).   

   Cảnh đẹp nhiều truyền lưu

   Bao phủ quanh bàu nước ngọt nằm giữa gò/động cát chập chùng là những mẩu chuyện, truyền thuyết, truyền lưu lưu truyền trong dân gian, hoặc được lưu giữ trong những trang giấy xưa cũ truyền lại đến nay.

   Người Chăm có mẩu chuyện “Vua Tabai và nàng Ngà”, cũng để giải thích cho tên gọi Bàu Trắng. Chuyện rằng, ngày xưa có vua Chăm tên Patao Tabai ham thích săn bắn, đã lớn tuổi nhưng chưa có vợ. Một hôm trên đường đi săn, vua gặp một bàu nước. Chợt con chó săn sủa mãi không chịu đi. Thấy lạ, vua cho lính xuống bàu nước xem thì phát hiện một cây ngà voi trắng. Hàng chục lính tráng khiêng cây ngà voi trắng lên cho vua xem nhưng không được vì ngà voi nặng một cách lạ thường. Cuối cùng, đích thân vua Tabai phải lội xuống bàu. Thật kỳ lạ, vua nhấc ngà voi lên khỏi mặt nước nhẹ nhõm. Vua mang ngà voi về hoàng cung lưu lại. Về sau ngà voi biến thành cô gái xinh tươi làm vợ vua. Từ đó, bàu nước này được gọi tên là “bàu nước có ngà voi trắng”(16). Mẩu truyện còn tồn tại thêm nội dung tiếp theo, giải thích nguồn gốc tên gọi “Đồi cát hồng” Mũi Né.   

   Các quyển địa chí triều Nguyễn chép một vài truyền lưu quanh hồ nước, đồi cát, miếu thờ rằng, từ xưa tới nay, dù mưa gió bão lốc hay đi lại nhiều thì các động cát cũng không thêm bớt hay hao mòn. Ở đây nổi tiếng là nơi linh dị. Quan lại mỗi lần qua đây đều phải xuống ngựa, cất lọng tới quán nghỉ trạm cũ Bàu Trấn. Miếu Bàu Trấn do thôn Bình Nhơn lập cạnh hồ nước để thờ các thần linh bổn xứ, nổi tiếng linh thiêng. Vào những đêm khuya thanh vắng thường nghe có tiếng chuông trống. Khi trời ít mưa, thuyền gặp gió bão, nghề đánh cá thất thu, người hoặc súc vật bị bệnh, đến miếu cúng tế, cầu xin thì rất linh ứng. Miếu ở phía nam hồ, vắng vẻ u tịch, thâm nghiêm, người đi qua không ai không kính cẩn.

   Năm Đinh Tị (1877), một người tên Cha Bích thấy giữa mặt hồ tự dưng nổi lên vật màu đen giống con rùa, cao khoảng 1 thước (), to chừng 6, 7 tầm. Hồi lâu, vật màu đen chìm xuống nước, nhiều cây gỗ nổi lên. Một chốc sau, cây gỗ lại chìm hết, nước biến thành màu đỏ, rồi trong xanh trở lại bình thường.

   Năm Kỷ Mùi (1879), người buôn trâu tên Phú, đuổi trâu qua trước miếu. Tự dưng đàn trâu hoảng loạn, chạy tán loạn. Một con trong bọn nhảy xuống hồ biến mất. Một lát sau xác trâu chết nổi lên mặt nước.

   Một người tên Đội Châu đi ngang miếu, nói năng khinh xuất tục tĩu. Khi đi lên đến động cát, tự dưng bị cấm khẩu. Lính đi theo phải mang về nhà trạm rồi đến trước miếu tạ lỗi mới khỏi.

   Một người nhà quan đi qua miếu một mình. Bỗng thấy đoàn quan quân rất đông từ dưới hồ đi lên miếu. Người này say xẩm ngã xuống đất. Sau đó, có người đến cúng tế, cầu xin ở miếu mới khỏi.

   Năm Tân Dậu (1801), một người tên Thư ở thôn Bình Nhơn từ nhà trạm đi ra liền bị hổ dữ cắp đi. Vài ngày tiếp theo trong hồ có con hổ bị chết chìm. Người ta xem thấy này là hổ đã hại người ngày hôm trước.

   Đến những năm 50, thế kỷ XX, lại xuất hiện những mẩu chuyện cá sấu Bàu Trắng hại người. Khoảng năm 1950, vào một buổi chiều, một bé gái tầm 13 – 14 tuổi đang tắm, bị cá sấu tấn công, nhận chìm, ăn một phần thân thể. Năm 1951, cá sấu táp chân một bé trai nhận chìm xuống nước. Ít lâu sau, người dân phát hiện một con cá sấu nằm phơi trên bãi cát, liền bắn hạ, khi mổ bụng thấy trong ruột có chiếc còng tay bằng đồng (). Năm 1954, một thanh niên đi câu ban tối thì bị cá sấu đớp phải bắp chân, may sao thoát chết. Năm 1960, nhà chức trách phải trao thưởng cho ai bắt được cá sấu. Có nhóm thanh niên xung phong đi bắt cá sấu, mồi câu bằng con chó nhỏ, dưới bụng cột lưỡi câu lớn. Cá sấu bị mắc câu và kể từ đó, không ai thấy cá sấu ở Bàu Trắng nữa(17).

   Vài lời tường minh 

   Cho đến nay, nhiều học giả, nhà tìm hiểu đã thông báo một số công trình, nội dung liên quan đến Bàu Trắng xưa và nay. Chúng tôi nhận thấy phải có vài lời xác tín, tường minh về một số thông tin quanh Bàu Trắng như: Nguồn gốc tên gọi Bàu Trắng (?) Ai là người trước nhất sử dụng tên Bạch Hồ, hay tên gọi Bạch Hồ xuất hiện lúc nào (?) Cụ Nguyễn Thông làm bài thơ “Bạch Hồ nhàn hành” vào năm nào (?)…

   Cho đến nay, có nhiều cách giải thích quanh nguồn gốc tên gọi Bàu Trắng như: do nằm bên cạnh những đồi cát trắng cao lừng lững và mặt hồ khi có gió lớn cũng nổi sóng trắng như mặt biển (18); do nằm giữa triền cát trắng (19); do bài thơ “Bạch Hồ nhàn hành” của cụ Nguyễn Thông cảm tác khi đến đây vào năm 1867, và cách gọi cũng xuất phát từ địa hình tự nhiên….(20)

   Chúng tôi thấy rằng, theo truyền thuyết người Chăm, bàu nước mang tên (danaw: ao; bala: ngà voi; mbong: màu trắng), nghĩa là: Bàu nước có ngà voi trắng. Người Kinh dịch ra tiếng Việt rút gọn lại thành Bàu Trắng. Đây là nguồn gốc đáng tin cậy, logic và hợp lý về tên gọi bàu nước. Bởi qua các công trình tìm hiểu đã nhất định, người Chăm sinh sống và đóng góp vào quá trình khai phá, tạo dựng vùng đất Bình Thuận. Dấu ấn của người Chăm cho đến nay còn lưu giữ qua văn hóa, thiết kế, địa danh. Nhiều địa danh trên vùng đất Bình Thuận có nguồn gốc từ tiếng Chăm. 

   Một số công trình địa chí, sách biên khảo, bài tìm hiểu (cũng như vài trang mạng trích dẫn theo)(21) có nhắc đến Bàu Trắng cho rằng, cụ Nguyễn Thông là người trước nhất gọi Bàu Trắng bằng tên chữ Bạch Hồ, khi cụ đến đây vào năm 1867 làm bài thơ .

   Tuy nhiên, khảo cứu qua các trước tác thì Hiệp biện Đại học sĩ Trương Quốc Dụng đã dùng tên Bạch Hồ (gọi theo chữ Hán của từ Bàu Trắng) trong cuốn , soạn xong năm 1851. Cụ Trương Quốc Dụng là người dùng tên Bạch Hồ trước nhất so với cụ Nguyễn Thông.

   Một số công trình địa chí, sách biên khảo, bài tìm hiểu cho rằng bài thơ ra đời năm 1867 khi cụ Nguyễn Thông đến Bàu Trắng. Thông tin này chưa chuẩn xác.

   Theo các tư liệu lịch sử, đầu năm 1867, thực hiện trào lưu Tị địa, Đốc học tỉnh Vĩnh Long Nguyễn Thông cùng nhân sĩ Nam Kỳ dời mộ thầy Võ Trường Toản qua Vĩnh Long để lánh tránh Pháp. Tháng 6-1867, khi Pháp chiếm luôn 3 tỉnh miền Tây Nam kỳ, cụ Nguyễn Thông ra Bình Thuận, được cử làm Án sát tỉnh Khánh Hòa, đến đầu năm 1868 về kinh làm Biện lý Bộ Hình. Chưa có dòng sử liệu nào (hoặc thơ, văn cụ Nguyễn Thông) nhắc tới việc cụ Nguyễn Thông dạo chơi Bạch Hồ vào năm 1867 để nhân đó làm bài thơ .

   Cho mãi đến gần chục năm sau, năm Giáp Tuất 1874, khi cụ Nguyễn Thông được phục chức, trên đường ra kinh đô Thuận Hóa nhận việc, ngang qua thắng cảnh này thì bài thơ mới được ra đời. Trong lời đề từ bài thơ , cụ đã nói rõ, “Năm Giáp Tuất (1874)(22) tôi được cho phục chức. Từ đây () về sau là một số bài viết lúc lên kinh…” (23). 

   Báo Bình Thuận cuối tuần tháng 3/2016, có đoạn, “…Năm Giáp Tuất 1874, khi sức khỏe dần hồi phục, với đam mê tìm hiểu, khám phá Nguyễn Thông từ Sa Ra (Vĩnh Hòa) nhờ người địa phương dẫn đường, vượt đồi cát chập chùng tìm đến một cái hồ nước tuyệt đẹp mang tên Bạch Hồ nằm ở phía Tây Nam huyện Hòa Đa (ngày nay gọi là  Bàu Trắng, xã Hòa Thắng, Bắc Bình). Trước vẻ đẹp Bạch Hồ, Nguyễn Thông đã ở lại đây nhiều ngày. Và trong một đêm ngồi thuyền nan thả trôi trên mặt hồ nhà thơ viết bài “Bạch Hồ nhàn hành”: “”. Từ Bạch Hồ, Nguyễn Thông vượt qua những bãi cát dài ra đến bờ biển: “” (bài Quá Bình Nhân sa mạc – Đi qua bãi cát Bình Nhơn)…”(24). Qua đoạn trích, chúng tôi nhận thấy có một số nhầm lẫn.

   Khi cụ Nguyễn Thông đến thắng cảnh này thì bàu nước không phải mang tên Bạch Hồ (như đã dẫn chứng ở phần đầu nội dung này của chúng tôi).

   Mặt khác, cụ Nguyễn đến Bàu Trắng không phải “với đam mê tìm hiểu, khám phá”, “nhờ người địa phương dẫn đường”, và “ở lại đây nhiều ngày”; mà theo lời đề từ bài thơ , cụ được phục chức, trên đường ra kinh Thuận Hóa, đi ngang thấy cảnh đẹp nên viết nên hai bài thơ    

   Ngoài hai bài thơ này, trên bước đường ra kinh năm 1874, trước mỗi cảnh đẹp đi qua, cụ Nguyễn Thông đều có thơ vịnh. Sắp xếp theo lộ trình chuyến du ngoạn thì các bài thơ lần lượt ra đời gồm: Bình Nhân sa mạc(25), Bạch Hồ nhàn hành , Khánh Hòa đạo trung, Bình Hòa phùng đồng quận Hà Lang, Thứ Hòa Mã dịch, Độ lĩnh, Tư Châu quá Nguyễn Tử Mỹ, Biệt Tùng Đường, Hải Vân quan.

   Theo lộ trình đi, cụ Nguyễn Thông gặp bãi cát (làng) Bình Nhân, Bàu Trắng (thuộc huyện Hòa Đa, tỉnh Bình Thuận); qua tỉnh Khánh Hòa (xưa là trấn Bình Hòa), đến dịch trạm Hòa Mã giáp tỉnh Phú Yên, đèo Cả, phủ Tư Nghĩa (Tư Châu) Quảng Ngãi, đèo Hải Vân.

   Trong chú thích bản dịch cuốn có đoạn, “…Đây là một hồ nước tự nhiên rất lớn, nằm trên vùng động cát lớn ngăn cách hai vùng Phan Rang và Phan Rí. Nay thuộc xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình…” (26). Việc nhận định “…ngăn cách hai vùng Phan Rang và Phan Rí…” là chưa chuẩn xác trên phương diện địa lý.

   Bởi thực tiễn, Bàu Trắng cùng cả “vùng động cát rộng lớn” đều nằm gọn trong địa phận huyện Bắc Bình kéo dài ra huyện Tuy Phong (Bình Thuận). Do đó, không thể Bàu Trắng hay “vùng động cát rộng lớn” nằm giữa, phân tách, ngăn cách hai vùng Phan Rí – Phan Rang chú thích đã nêu.

   Thay lời kết

   Làng Bình Nhân (Nhơn) trong của cụ Nguyễn Thông trảι qua hơn một trăm năm đến nay vẫn nằm bên bờ nam Bàu Trắng, bên cạnh đền thờ Thiên У 𝓐 Na đã trở thành phế tích. Trước tháng 8-1945, Bình Nhơn là một trong ba thôn, thuộc nhà cung cấp hành chính xã Bình Hưng. Năm 1950, người ta sáp nhập xã Bình Hưng cùng hai xã khác thành nhà cung cấp hành chính xã Hòa Thắng. Cuối năm 1950, xã Hòa Thắng được đổi tên thành Hồng Lâm, gồm làng Bàu Trắng và ba làng khác. Sau tháng 4/1975 cho đến nay, xã Hồng Lâm sáp nhập với hai xã khác thành xã Hòa Thắng(27). Làng Bình Nhơn xưa, nay là thôn Hồng Lâm, xã Hòa Thắng. Tên làng Bình Nhơn thuở ấy chỉ còn lưu lại trên vùng đất này qua tên một ngôi chùa – chùa Bình Nhơn.

   Miễu Bà bị san bằng trong chiến tranh. Năm 1990, các bô lão thôn Hồng Lâm, xã Hòa Thắng tái lập đền thờ nữ thần, không phải tại nền miễu cũ, mà nằm ở bờ tây Bàu Bà. Đến năm 1996, đền được phá bỏ xây mới, cao to hơn, có ban khánh tiết, để quản lý, cúng lệ hàng năm.

   Bàu Trắng giờ đã nổi tiếng. Thiết nghĩ, để cảnh đẹp mãi vang danh khắp nơi như cụ Nguyễn Thông từng nói, hậu thế cần tạo thêm điểm nhấn, tạo dựng không gian văn hóa Bàu Trắng. Trong không gian văn hóa đó, có đặt tượng cụ Nguyễn Thông, in khắc hai bài thơ , , trồng hoa lá, cây cối, tiểu cảnh xanh tươi. Khi đến với Bàu Trắng, ngoài tiêu khiển vui chơi, thì không gian văn hóa cũng sẽ là điểm dừng chân tìm hiểu về lịch sử văn hóa, thơ ca vùng đất này.

________________________________
   Chú thích    

   (1) Nguyễn Xuân Lý, , tr.1 (nguồn: dulich.baobinhthuan.com.vn); (2) Sakaya, Nxb Tri thức 2020, tr.19-20; (3) Lê Quang Định, , Nxb Thuận Hóa 2005, tr.64; (4) Trương Quốc Dụng, (Nhương Lê dịch), Nxb Hội Nhà văn, 2020, tr.335; (5) Cao Tự Thanh, Đoàn Lê Giang (1984, trích dịch, giới thiệu), Sở Văn hóa và Thông tin Long An, tr.150; (6) như (5), tr.151; (7) Quốc sử quán triều Nguyễn, tập 3, Nxb Thuận Hóa 2006, tr.163; (8) “…Le tram que l’on rencontre après celui de Thuân Cang est le tram de Thuân Dong, le neuvième. Au bord d’une lagune voisine appelée Bàu Bà Dõng est un petit village…” (Étienne Aymonier, Saigon Imprimerie Coloniale 1885, tr.17); (9) Quốc sử quán triều Nguyễn, Đồng Khánh địa dư chí, Nxb Toàn cầu, Hà Nội 2013, tr.1654; (10) và (12) như (9), tr.1676, tr.1677; (11) Trung Quốc thượng cổ xưa hay còn được gọi là vùng đất Thần Châu, được thiên nhiên ưu ái ban tặng những khung cảnh kì ảo, thơ mộng như chốn bồng lai dưới hạ giới. Ý sử quan triều Nguyễn so sánh Bạch Hồ đẹp như thắng cảnh của Trung Quốc; (13) Camille Paris, (Nguyễn Thúy Yên dịch), Nxb Hồng Đức 2021, tr.304; (14) vietnamtourism.gov.vn/index.php/items/29998 (truy cập ngày 03/12/2021); (15) Đảng ủy xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình, xb 2017, tr.129; (16) như (2), tr.19-20; (17) Nhiều tác giả, Nxb Hội Nhà văn 2015, tr.50-51; (18) facebook.com/permalink.php?story_fbid=1513448628844559vàamp;id=100005383087651, (truy cập 02/12/2021); (19) nld.com.vn/mien-trung-tay-nguyen/bau-trang-oc-dao-xanh-giua-sa-mac-20210609205307664.htm, truy cập 02/12/2021; (20) danviet.vn/huyen-bi-ho-bau-trang-lung-linh-giua-doi-cat-hoang-so 7777663019.htm, truy cập 02/12/2021; (21) , tr.49; Phạm Côn Sơn, Nxb  Thanh niên 2003, tr.63…cùng một số sách biên khảo khác; baotangbinhthuan.com/index.php/news/Tin-Tuc-Su-Kien/BAU-TRANG-DUOC-XEP-HANG-DANH-LAM-THANG-CANH-CAP-QUOC-GIA-217/ (truy cập ngày 02/12/2021); baobinhthuan.com.vn/van-hoa/bau-trang-qua-moc-ban-trieu-nguyen-110770.html (truy cập ngày 02/12/2021); plo.vn/van-hoa/doi-trinh-nu-duoc-xep-hang-danh-thang-quoc-gia-856325.html (truy cập ngày 02/12/2021)..; (22) Trong , tr.150 nhầm lẫn khi chú thích năm Giáp Tuất (lịch Âm) sang Dương lịch là năm 1876. Có vẻ các tác giả nhầm với năm Bính Tí 1876 khi cụ Nguyễn Thông được thăng Hàm Lâm viện trước tác, lãnh chức Tư nghiệp Quốc Tử giám; (23) như (5); (24) Bình Thuận cuối tuần số 5451, ngày 11/3/2016, tr.5; (25) Một vài bài tìm hiểu thêm từ “Quá” vào trước “Bình Nhân sa mạc” là sai tên bài thơ của cụ Nguyễn Thông; (26) như (13); (27) như (15) tr.9-10, tr.13.

✿

✿

✿

✿

✿

✿

✿

✿

✿

✿