Cổ Loa thành – Bách khoa Toàn thư Việt Nam – thành cổ loa ở đâu

Cổ Loa thành (Hán tự : 古螺城[1]) là di tích khảo cổ tại địa phận xã Cổ Loa, huyện Đông Anh, Hà Nội. Đây thường được xem là kinh đô nước Âu Lạc thời An Dương Vương thế kỷ III TCN và triều đại Ngô Quyền thế kỷ XX SCN. Tuy nhiên, vấn đề thời đại đã gây tranh luận trong học giới Việt Nam từ thập niên 1960 tới nay, do sự phát triển của năng lực khảo cổ học và văn hiến học.

Lịch sử

[

sửa

]

Loading map…

{“markers”:[{“pos”:[{“lat”:21.113,”lon”:105.87}]}],”center”:{“lat”:21.113,”lon”:105.87},”tileLayer”:”//{s}.tile.openstreetmap.org/{z}/{x}/{y}.png”,”attribution”:”u0026copy; u003Ca href=” http://osm.org/copyright “u003EOpenStreetMapu003C/au003E”,”zoom”:”13″}

Tọa độ địa lý được nghĩ rằng của di tích Loa thành

Theo , năm thứ 27 đời Tần Huệ vương, sai Trương Nghi xây thành ở Thành Đô, nhiều lần bị sụp. Bỗng có con rùa lớn nổi trên sông Dương Tử, bơi tới góc Đông Nam của tử thành phía Đông thì chết. Nghi đem việc ấy hỏi vu sư, sư nói : “”. Nghi liền làm theo, gọi là Quy Hóa thành. Trong số đó, chữ “quy hóa” 亀化 khá gần tự dạng “cổ loa” 古螺 cả âm và lối ghi cổ.

Theo tiến sĩ Lê Chí Quế, “cổ loa” là lối kí âm Hán của từ , tức trong tiếng Việt trung đại, địa danh vẫn tồn tại cho tới đầu thế kỷ XX trước khi phủ thủ hiến Bắc Việt cải tiến hành chính phía Bắc Hà Nội năm 1950 (đổi ₭’noi thành Cổ Nhuế, ₭’lu thành Kim Lũ, Tlem/Chèm thành Từ Liêm…). Đọc theo lối hiện đại là “con gà”, tương ứng truyền thuyết Bạch Kê tinh quấy việc xây thành ; còn “thục phán” trong từ ngữ Tày là , hàm nghĩa “thủ lĩnh”, tương tự trường hợp “chao, chau” (triệu) trong từ ngữ Thái, “po t’ring” (bộ lĩnh, bồ chính) trong từ ngữ Champa hoặc “kurung, turun” (hùng, trưng) trong từ ngữ Minangkabau (chữ “minang/manang/mling” gần đây được học giới đồng nhất với tự dạng “văn lang, mê linh”, góp phần củng cố giả thuyết người Minangkabau đã di cư từ Bắc Bộ tới Sumatra và đem nhiều di sản của ngữ hệ Việt cổ đã thất truyền tại chính Việt Nam). Khi thăm dò thực địa thập niên 1960, các nhà khoa học đã tìm thấy những trầm tích cổ hơn hết thời được xem là An Dương Vương dưới nền xóm Gà (nay thuộc huyện Đông Anh, Tp Hà Nội). Vậy “cổ loa” cũng có thể ước đoán là Bạch-kê thành (白雞城).

Điểm trùng hợp ngẫu nhiên giữa cứ liệu và ý kiến của tiến sĩ họ Lê là, nền Quy Hóa thành nguyên sơ là địa danh Mã ấp (xóm Ngựa), thành ra thành có tên gọi khác là (馬邑城). Cũng khớp với các huyền tích kiến thành Tràng An thời Đinh và Thăng Long thời Lý. Tương truyền, khi Lý Thái Tổ dựng kinh đô ở khoảng giữa hồ Tây và sông Tô Lịch, thành cứ xây xong lại đổ, vua bèn tới đền Long Đỗ khấn, bỗng có con bạch mã từ nội điện chạy ra, vua cứ theo vết móng ngựa vào cho đóng móng xây thành, khiến thành vững chãi suốt cả ngàn năm.

昔秦人築城於武周塞以備胡，城將成而崩者數矣，有馬馳走周旋反复，父老異之，因依而築，城乃不崩，遂名馬邑。

(元和郡縣志), 813 SCN

Mà theo tác giả Philippe Papin trong cuốn năm 2001, ngay từ đầu Công nguyên, toàn thể đồng bằng sông Hồng – gồm Hà Nội hiện đại – còn nằm dưới mực nước biển, nên ngoại trừ gò Cây Táo (tương ứng thôn Triều Khúc ngày nay) khả dĩ trên mép nước một tí, thì không lý gì người Việt lại dựng nhà cửa ở vùng nước trũng ; thành ra, sự tồn tại một kinh thành ở khu vực Hà Nội là điều hết sức phi lý. Ông cũng nhấn mạnh, trừ phi điều này là sự “chữa” sử ký nhằm hợp thức hóa việc tuyên truyền chủ nghĩa dân tộc hiện đại. Dù vậy, một phòng ban người Việt hiện đại còn nặng trí não cực đoan bảo thủ thì không đồng ý kiến giải theo lối mới, thậm chí sẵn sàng tẩy xóa sự thật nhằm hậu thuẫn cho niềm tin cũ, cố ý lãng quên sự hiện diện của yếu tố Hán Đường trong lớp tàn tích. Còn theo tiến sĩ Lê Mạnh Thát, thành Cổ Loa có sớm nhất từ thời Ngô Quyền, trong lúc truyền thuyết An Dương Vương xuất hiện khá trễ ở hậu kỳ trung đại, một cách phản ánh theo nhãn quan người Việt. Tuy nhiên, tới nay chưa biết thuyết nào xác đáng hơn.

Am thờ.

Khảo chứng

[

sửa

]

Địa dư

Bức ảnh chụp năm 1900 về cổ tích Loa thành.

Vào thời Âu Lạc, Cổ Loa nằm vào vị trí đỉnh của tam giác châu thổ sông Hồng và là nơi giao lưu trọng yếu của đường thủy và đường bộ. Từ đây có thể kiểm tra được cả vùng đồng bằng lẫn vùng sơn địa. Cổ Loa là một đồi cao ráo nằm ở tả ngạn sông Hoàng. Dòng sông này qua nhiều thế kỷ bị phù sa bồi đắp và nay đã trở thành một con lạch nhỏ, nhưng xưa kia sông Hoàng là một dòng sông nhánh lớn trọng yếu của sông Hồng, nối liền sông Hồng với sông Cầu, dòng sông lớn nhất trong hệ thống sông Thái Bình. Như vậy, về phương diện giao thông đường thủy, Cổ Loa có một vị trí vô cùng thuận tiện hơn bất kỳ ở đâu tại đồng bằng Bắc Bộ vào thời ấy. Này là vị trí nối liền mạng lưới đường thủy của sông Hồng cùng với mạng lưới đường thủy của sông Thái Bình. Hai mạng lưới đường thủy này chi phối toàn thể hệ thống đường thủy tại Bắc Bộ. Qua dòng sông Hoàng, thuyền bè có thể tỏa đi khắp nơi, nếu ngược lên sông Hồng là có thể thâm nhập vùng Bắc hay Tây Bắc Bộ, nếu xuôi sông Hồng, thuyền có thể ra đến đại dương, còn nếu muốn đến vùng phía Đông Bắc bộ thì dùng sông Cầu để thâm nhập vào hệ thống sông Thái Bình đến tận sông Thương và sông Lục Nam.

Vị trí Cổ Loa chính là Phong Khê, lúc này là một vùng đồng bằng trù phú có xóm làng, dân chúng đông đúc, sống bằng nghề làm ruộng, đánh cá và thủ công nghiệp. Việc dời đô từ Phong Châu về đây, đánh dấu một con đoạn phát triển của dân cư Việt cổ, thời kỳ người Việt chuyển trung tâm quyền lực từ vùng Trung du bán sơn địa về định cư tại đồng bằng. Việc định cư tại đồng chứng cớ tỏ một bước tiến lớn trong các lãnh vực xã hội, kinh tế trong giao tiếp, trao đổi nhân loại dễ đi lại bằng đường bộ hay đường thủy ; trong nông nghiệp có bước tiến đáng kể về kỹ thuật trồng lúa nước, mức độ dân cư cũng đông đúc hơn. Trung tâm quyền lực của các dân cư Việt ở đồng bằng sông Hồng cũng trổ tài sự phát triển về chiều rộng của văn hóa Đông Sơn.

Thành Cổ Loa được xây bằng đất do thời ấy ở Âu Lạc chưa có gạch nung. Thành có 3 vòng. Chu vi ngoài 8 km, vòng giữa 6,58km, vòng trong 1,6km… Diện tích trung tâm lên tới 2 km². Thành được xây theo phương pháp đào đất đến đâu, khoét hào đến đó, thành đắp đến đâu, lũy xây đến đó. Mặt ngoài lũy dốc thẳng đứng, mặt trong thoải để đánh vào thì khó, trong đánh ra thì dễ. Lũy cao trung bình từ 4-5 ɱ, có chỗ 8–12 ɱ. Chân lũy rộng 20–30 ɱ, mặt lũy rộng 6–12 ɱ. Khối lượng đất đào đắp ước tính 2,2 triệu mét khối. Khu vực Cổ Loa được xem là một nền đất yếu nên việc xây dựng thành Cổ Loa có thể khó khăn và thành bị đổ nhiều lần là dễ hiểu. Khi xẻ dọc thành để tìm hiểu, các nhà khảo cổ học phát hiện kỹ thuật gia cố thành của Thục Phán: chân tình được chẹn một lớp tảng đá. Hòn nhỏ có đường kính 15 cm, hòn lớn có đường kính 60 cm. Xung quanh Cổ Loa, một mạng lưới thủy văn dày đặc đã được tạo ra thành một vùng khép kín, thuận tiện cho việc xây dựng căn cứ thủy binh hùng mạnh. Thuở ấy, sông Thiếp – Ngũ Huyền Khê – Hoàng Giang thông với sông Cầu ở Thổ Hà, Quả Cảm (Hà Bắc) thông với sông Hồng ở Vĩnh Thanh (Đông Anh). Ngay sau khoảng thời gian xây thành, An Dương Vương đã chiêu tập những thợ mộc giỏi, sử dụng gỗ ở địa phương đóng thuyền chiến. Dân cũng được điều tới khai phá rừng đa (Gia Lâm), rừng Mơ (Mai Lâm), rừng dâu da (Du Lâm)… thành ruộng. Những hiệp thợ chuyên rèn võ khí cũng xuất hiện, chế tạo côn, kiếm, giáo, mác và nỏ liên châu, mỗi phát bắn nhiều mũi tên. Có nhiều chứng cớ khảo cổ về sự tồn tại của hàng chục vạn mũi tên đồng; nỏ liên châu có thể được sử dụng tại đây.[2]

Cổ tích

Sơ đồ thành Cổ Loa.

Thành Cổ Loa được một số người nghĩ rằng “”.

Khi xây thành, người Việt cổ đã biết lợi dụng địa hình tự nhiên. Họ tận dụng chiều cao của các đồi, gò, đắp thêm đất cho cao hơn để xây nên hai hàng rào thành phía ngoài, vì vậy hai hàng rào thành này có đường nét uốn lượn theo địa hình chứ không băng theo đường thẳng như hàng rào thành trung tâm. Người xưa lại xây thành bên cạnh dòng sông Hoàng để dùng sông này vừa làm hào bảo vệ thành vừa là nguồn phân phối nước cho toàn thể hệ thống hào vừa là đường thủy trọng yếu. Đầm Cả rộng lớn nằm ở phía Đông cũng được tận dụng biến thành bến cảng làm nơi tụ họp cho đến cả hàng trăm thuyền bè. Vật liệu đa phần dùng để xây thành là đất, sau này là đá và gốm vỡ. Đá được dùng để kè cho chân tình được vững chắc. Các đoạn thành ven sông, ven đầm được kè nhiều đá hơn các đoạn khác. Đá kè là loại đá tảng lớn và đá cuội được chở tới từ các miền khác. Xen giữa đám đất đá là những lớp gốm được rải dày mỏng khác nhau, nhiều nhất là ở chân tình và rìa thành để chống lở. Các cuộc khai quật khảo cổ học đã tìm thấy một số lượng gốm khổng lồ gồm ngói ống, ngói bản, đầu ngói, đinh ngói. Ngói có nhiều loại với độ nung khác nhau. Có cái được nung ở nhiệt độ thấp, có cái được nung rất cao hầu hết sành. Ngói được trang trí nhiều loại hoa văn ở một mặt hay hai mặt.

Thành Cổ Loa theo tương truyền gồm 9 vòng thành theo hình trôn ốc, nhưng căn cứ trên vết tích hiện còn, các nhà khoa học nhận thấy thành có 3 vòng, trong đó vòng thành nội rất có thể được làm về sau, dưới thời Ngô Quyền. Chu vi vòng ngoài 8 km, vòng giữa 6,5 km, vòng trong 1,6 km, diện tích trung tâm lên tới 2km². Thành được xây theo phương pháp đào đất đến đâu khoét hào đến đó, thành đắp đến đâu lũy xây đến đó. Mặt ngoài lũy dốc thẳng đứng, mặt trong thoải để đánh vào thì khó, trong đánh ra thì dễ. Lũy cao trung bình từ 4–5 ɱ, có chỗ cao đến 8–12 ɱ. Chân lũy rộng 20–30 ɱ, mặt lũy rộng 6–12 ɱ. Khối lượng đất đào đắp ước tính 2,2 triệu mét khối.

• Thành nội hình chữ nhật, cao trung bình 5 ɱ so với mặt đất, mặt thành rộng từ 6–12 ɱ, chân rộng từ 20–30 ɱ, chu vi 1.650 ɱ và có một cửa nhìn vào tòa thiết kế Ngự triều di quy.
• Thành trung là một vòng thành không khuôn hình tương xứng, dài 6.500 ɱ, nơi cao nhất là 10m, mặt thành rộng trung bình 10 ɱ, có bốn cửa ở các hướng phía đông, bắc, tây bắc và tây nam, trong đó cửa đông ăn thông với sông Hồng.
• Thành ngoại cũng không có kiểu dáng rõ ràng, dài hơn 8.000m, cao trung bình 3–4 ɱ (có chỗ tới hơn 8 ɱ).

Mỗi vòng thành đều có hào nước bao quanh bên ngoài, hào rộng trung bình từ 10m đến 30m, có chỗ còn rộng hơn. Các vòng hào đều thông với nhau và thông với sông Hoàng. Sự phối hợp của sông, hào và tường không hình dạng nhất định, khiến thành như một mê cung, là một quân doanh vừa thuận tiện cho tấn công vừa ích cho phòng thủ.

Một đoạn tường thành mùa lễ hội.

Sông Hoàng được dùng làm hào thiên nhiên cho thành Ngoại ở về phía Tây Nam và Nam. Phần hào sót lại được đào sát chân tường thành từ gò Cột Cờ đến Đầm Cả. Con hào này nối với hào của thành Trung ở Đầm Cả và Xóm Mít, chảy qua cửa Cống Song nối với năm con lạch có kiểu dáng như bàn tay xòe, và với một nhánh của con lạch này, nước chảy thông vào vòng hào của thành Nội. Thuyền bè đi lại đơn giản trên ba vòng hào để đến trú đậu ở Đầm Cả hoặc ra sông Hoàng và từ đó có thể tỏa đi khắp nơi. Theo truyền thuyết, An Dương Vương thường dùng thuyền đi khắp các hào rồi ra sông Hồng.

Trong cấu trúc chung của thành Cổ Loa còn tồn tại một yếu tố khác làm phong phú thêm tổng thể thiết kế này. Này là những gò đất dài hoặc tròn được đắp rải rác giữa các vòng thành hoặc nằm ngoài thành Ngoại. Không hiểu rằng có bao nhiêu ụ, lũy như vậy, nhưng một số được dân chúng gọi là Đống Dân, Đống Chuông, Đống Bắn… Các lũy này được dùng làm công sự, có nhiệm vụ của những pháo đài tiền vệ, phối phù hợp với thành, hào trong việc bảo vệ và đấu tranh. Đây cũng là một điểm nổi bật của thành Cổ Loa. Cổ Loa cũng được biết tới là một trong những đô thị trước nhất trong lịch sử An Nam.

• , thành Cổ Loa trổ tài sự sáng tạo mới lạ của người Việt cổ trong tiến trình chống ngoại xâm. Với các bức thành vững chắc, với hào sâu rộng cùng các ụ, lũy, Cổ Loa là một căn cứ phòng thủ vững chắc để bảo vệ vua, triều đình và kinh đô. Đồng thời là một căn cứ phối hợp hài hòa thủy binh cùng bộ binh. Nhờ ba vòng hào thông nhau đơn giản, thủy binh có thể phối hợp cùng bộ binh để vận động trên bộ cũng như trên nước khi tác chiến.
• , với sự phân bố từng khu cư trú cho vua, quan, binh, thành Cổ Loa là một chứng cứ về sự phân hóa của xã hội thời ấy. Thời kỳ này, vua quan không những đã tách khỏi dân chúng mà còn phải được bảo vệ chặt chẽ, sống hầu hết cô lập hẳn với cuộc sống bình thường. Xã hội đã có giai cấp rõ ràng và xã hội có sự phân hóa giàu nghèo rõ ràng hơn thời Hùng Vương.
• , là một tòa thành cổ nhất còn để lại vết tích, Cổ Loa trở thành một di sản văn hóa, một chứng cớ về sự sáng tạo, về trình độ kỹ thuật cũng như văn hóa của người Việt cổ. Đá kè chân tình, gốm rải rìa thành, hào nước quanh co, ụ lũy phức tạp, hỏa hồi chắc rằng và nhất là địa hình hiểm trở quanh co, toàn bộ những điều này làm chứng cho văn nghệ và văn hóa thời An Dương Vương. Trên địa phận thành, các nhà khảo cổ đã từng khai quật được nhiều mộ cổ, hàng vạn mũi tên đồng ba cạnh, khuôn đúc mũi tên, rìu lưỡi xéo bằng đồng, trống đồng và thậm chí cả ngói ống bằng gốm chịu ràng buộc từ thiết kế Trung Hoa thời nhà Đường.

• Lưỡi cày và rìu khoảng thế kỷ Ι TCN

• Trống đồng thế kỷ Ι-II SCN

• 

  Ngói hoàng lưu ly thế kỷ Ҳ

Văn hóa

[

sửa

]

Địa danh Cổ Loa là nguồn gốc của nhiều lễ hội tâm linh trổ tài sự kính thờ tổ tiên của người Việt từ sơ kì hiện đại. Trong thời kì chiến tranh Việt Nam, hình tượng An Dương Vương mượn nỏ thần chống ngoại xâm từng khích lệ nhiều lớp thanh niên từ ghế giảng đường ra chiến trường. Nhưng sau chiến tranh, truyện Mị Châu vì tình riêng mà trở thành vật hiến sinh cho cuộc xâm lăng từ phương Bắc lại được nhà thơ Tố Hữu ngầm tái nhận thức về sự thiết yếu phải đổi mới cơ chế chính trị xã hội đã quá lạc hậu.

Hàng năm, vào ngày 6 tháng giêng âm lịch, dân cư Cổ Loa tổ chức một lễ trang trọng để tưởng nhớ đến những người xưa đã có công xây thành, và nhất là để ghi ơn An Dương Vương. Và hiện Cổ Loa là một trong 21 Khu du lịch Quốc gia của Việt Nam, và vào ngày 27/9/2012 Di tích lịch sử thiết kế văn nghệ và khảo cổ Cổ Loa được Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt.

Xem thêm

[

sửa

]

Tham khảo

[

sửa

]

1. ↑.

   Theo

2. ↑

   Viện sử học (1991), , tập 1, Nhà Xuất bản Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp, tr. 133-134.

Nội ngữ

[

sửa

]

Ngoại ngữ

[

sửa

]