Di Sản Văn Hóa Chăm Lớn Nhất Việt Nam – lễ hội tháp bà ponagar

Tháp Bà Ponagar Nha Trang xây dựng ở thời kỳ đạo Hindu

Tháᴘ Bà Ponagar Nha Trang còи có tên gọι kháͼ là Yang Po Inư Nagar hay Yang Pô Ana Gar (Inư, Ana trong tiếng Chăm, Eđê, Jarai có nghĩa là giống Cái) (tên đầy đủ là Po Inư Nagar, hay thường hay gọi là Po ANagar). Là ngôi đền Chăm Pa nằm trên đỉnh một ngọn đồi nhỏ cao khoảng 10-12 mét so với mực nước biển, ở cửa sông Cái (sông Nha Trang) tại Nha Trang – Khánh Hòa.

Cách trung tâm Tp khoảng 2 km về phía bắc, nay thuộc phường Vĩnh Phước. Tên gọi “Tháp Po Nagar” được dùng để chỉ chung cả công trình thiết kế này, nhưng thực ra nó là tên của ngọn tháp lớn nhất cao khoảng 23 mét. Ngôi đền này được xây dựng trong thời kỳ đạo Hindu (Ấn Độ giáo) đang phồn thịnh khi Chăm pa trong thời kỳ có tên gọi là Hoàn Vương Quốc. Vì vậy tượng nữ thần có hình dạng của Uma, vợ của Shiva.

Nữ vương Po Ina Nagar (thường hay gọi là Yang Pô Nagara, Po Ana gar (ana trong tiếng Chăm Eđê, Jrai là giống Cái) hay Bà Đen mà người Việt gọi là Thiên У Thánh Mẫu Ana) là vị nữ thần được tạo thành bởi áng mây trời và bọt biển, người tạo dựng ra Trái Đất, sản sinh gỗ quý, cây cối và lúa gạo.

Bà có 97 chồng, trong đó chỉ một mình Po Yan Amo là người có uy quyền và được tôn trọng hơn hết. Bà có 38 người con gái, toàn bộ đều hóa thân thành nữ thần, trong đó có ba người được người Chăm chọn làm thần bảo vệ đất đai và còn thờ phụng cho tới ngày nay.

Tổng thể thiết kế của tháp Po Nagar

Tháp Bà Ponagar Nha Trang là quần thể thiết kế Chăm Pa lớn nhất Việt Nam hiện tại. Toàn bộ được chia ra thành 3 mặt bằng: Khu vực Tháp Cổng, Mandapa (khu tiền đình) và cuối cùng là khu đền tháp. Và do trải qua biến động của lịch sử và thời gian. Hiện tại, tháp bà chỉ còn sót lại 5 công trình thiết kế tập trung ở Mandapa và Đền Tháp ở trên.

1. Mandapa (Khu Tiền Đình)

Là nơi bạn nhìn từ cổng chính hướng trực tiếp lên, nếu bạn đi trên đường 2/4 bạn cũng đơn giản thấy được. Tổng thể thiết kế có thời đại ở thế kỷ XI đều xây bằng gạch nung gồm 4 hàng cột lớn. Trong số đó: có 12 cột nhỏ bên ngoài hình bát giác, 10 cột lớn phía trong.

Theo như tìm hiểu, các nhà khoa học nhận định đây có thể là nơi chuẩn bị lễ vật trước khi dâng lên Bà hành lễ. Họ thấy rằng, trên đỉnh mỗi cột đều có các lỗ mộng. Xác suất cao đây là thiết kế hở tường bao và có mái che. Vì thời gian, đến nay không còn sót lại mái che nữa. Mặc dù vậy nhưng đây cũng là điểm nhấn rất mới mẻ của Tháp Bà không lẫn vào đâu được.

Để lên thắp nhang cho mẹ xứ sở bạn phải trải qua những bậc tam cấp rất dốc. Có khi tay phải bám sát vào những viên đá phía trên để không ngã ra sau mới có thể đi được.

Người xưa tư tưởng rằng, để gặp được nữ thần, bạn phải vượt qua thử thách mới có thể gặp được Bà. Này là sự tôn kính so với vị thần của trời biển.

Hiện giờ người dân đã mở những đoạn đường bậc đá men sườn đồi bên cạnh. Nên bạn yên tâm việc di chuyển sẽ không khó khăn như trước nữa. Theo như các vết tích xưa để lại thì phía đông Mandapa có có 2 cột nhỏ và thấp hơn nền. Nằm ở 2 bên bậc lên xuống của Tiền Đình, thẳng ra cổng chính.

Trong quá trình tu bổ, phát quang mặt bằng đã vô tình thấy được đoạn đường và dãy tam cấp ở phía Đông dẫn lên gian giữa của toà nhà cột. Gồm có 4 bậc tam cấp rộng 1,4m, cao 1,2m và đoạn đường rộng 2,6m, dài 7,4m. Do đó đã minh chứng được thiết kế Chăm Pa xưa đã tạo thành trục thẳng thần đạo hướng tâm đến tháp chính thờ mẹ Thiên У 𝓐 Na từ Cổng – Mandapa – các bậc tam cấp dẫn lên khu đền – Tháp Chính.

2. Khu đền tháp

Theo những di tích để lại thì khu đền tháp có tổng cộng là 6 Kalan. Kalan theo tiếng Chăm Pa là đền/tháp. Đang hiện hữu còn 4 Tháp, 2 tháp phía sau đã bị hủy và chỉ còn sót lại nền tảng.

Các tháp đều được xây dựng một kiểu giống nhau, chỉ khác về kích thước và độ rộng. Được xây dựng theo bình đồ hình vuông. Từ chân thẳng tắp đến gần đỉnh tháp, vị trí trên cùng được thiết kế theo kiểu hình chóp nón.

Mỗi tháp đều có 4 cửa hướng ra Đông, Tây, Nam, Bắc. Nhưng chỉ có cửa Đông được mở cho khách hành hương và kéo dài đến tiền sảnh. 3 cửa còn sót lại tạo hình như cửa giả.

Phía sau lưng là suối khoáng nóng tháp bà, phân phối tắm nóng, tắm bùn thượng hạng ở Nha Trang.

+ Tháp Đông Bắc

Tháp chính cũng là tháp cao nhất khoảng 23m. Được xây dựng năm 813 – 817 và được tu bổ, sửa lại vào thế kỉ XI.

Sử dụng 5 hàng trụ áp tường chạy dọc trên thân tháp. Bốn góc mái là 4 tháp nhỏ trong đó có 3 tầng mái thu nhỏ dần lên phía trên. Hệ mái của Tháp được so sánh như núi Mêru – nơi có 5 ngọn núi của các vị thần tại Campuchia và có đỉnh ở giữa cao nhất.

Trên đó sẽ trang trí toàn những linh vật: Voi, Ngỗng, Dê… Mang hơi hướng tâm linh sâu sắc của tôn giáo.

Hướng mắt đến vòm cửa bạn sẽ đơn giản thấy tấm phù điêu hình lá bằng đá. Như hiện thân 4 cánh tay đang múa của thần Shiva. Chân phải Shiva đặt trên lừng bò thần Nandin và 2 bên có nhạc công thổi sáo. Những nhân vật xuất hiện trong tấm phù điêu được trổ tài rất uyển chuyển, mượt mà, tạo sự sinh động và phá cách. Hơn nữa, tấm phù điêu thời đại thế kỷ XI cũng là một trong những tấm phù điêu đẹp nhất của văn hóa Chăm Pa tại Việt Nam.

Bạn để ý trên những trụ đá ở cửa có những bia ký khắc chữ Sancrit hòa chữ chăm cổ. Nội dung ghi chép việc xây dựng tháp và cúng dường lễ vật của Vua chúa, hoàng tộc Chăm dâng lên Nữ Thần và việc Nữ Thần ban phúc cho muôn dân.

Trích dẫn một bia ký: “Nữ thần của Kauthara, người có tấm thân rực sáng bởi vẻ đẹp và tấm choàng tuyệt hảo bằng vàng, người có khuôn mặt ngời sáng rạng rỡ và đẹp đẽ như đóa hoa sen và đôi má sáng chói bởi ánh sáng của ngọc ngà châu báu, đã luôn ban phước cho tất cả những ai quỳ xuống cầu nguyện trước mặt mình.”

Đến phần trong tháp là điện thờ hình vuông với tượng Nữ Thần Ponagar. Đây cũng là linh hồn cho tháp bà ponagar Nha Trang. Người cũng là tượng của Uma – biểu tượng âm tính của thần Shiva. Và theo tín ngưỡng của người Việt, do đó tượng được khoác Xiêm У bên ngoài, hai bên thờ Cô và Cậu.

Trên các ô của giả được khoét sâu vào tường với những hình tam giác. Ngày xưa người Chăm Pa thắp bằng trầm và cúng bằng nước. Sau này, theo tín ngưỡng nhang đèn nên đã được thay đổi. Cũng do vậy mà trên các hàng rào của di tích bạn thấy có màu đen bám vào là vậy.

+ Tháp Nam

Tháp lớn thứ 2 sau tòa tháp chính với độ cao 18m. Nhìn vào thì vẫn nhận thấy thiết kế xây theo mô típ cũ nhưng chỉ riêng phần mái có điều khác lạ. Chúng được thu gọn thành một tầng chóp kéo là lên trên, trên đỉnh có đặt 1 trụ linga.

Được nghĩ rằng nơi thờ thần Shiva – chồng Nữ Thần, cũng còn tồn tại tên là tháp Ông. Có thời đại vào thế kỷ XIII.

+ Tháp Tây Bắc

Cao thứ 3 trong toàn thể tổng thể tháp, khoảng 9m. Cũng là tháp còn giữ được nguyên vẹn về trang trí lẫn thiết kế. Mỗi ô cửa giả là các linh vật, được khắc họa tinh xảo trên nền gạch nung.

Ô cửa giả phía Nam là hình ảnh chim thần Garuda, phía Bắc là thần thời gian Kala, phía tây là tượng nữ thần cưỡi voi.

Tháp chỉ có 1 tầng và tầng mái mô phỏng như hình chiếc thuyền. Theo mô típ là đề mềm lại cong nhọn, uốn vào trong, phô ra hai trán. Và có chạm khắc vị thần ngồi dưới tán các đầu rắn Nagar.

Tháp Tây Bắc thờ thờ Ganesha – hình tượng của sự may mắn, trí tuệ và hạnh phúc. Tương truyền đây là tháp thờ Cô – Cậu, là con của Nữ Thần.

Linh vật chính ở tháp là Linga và Yoni. Là nơi để cầu mong muôn hoa vạn vật luôn sinh sôi nảy nở, cuộc sống luôn ấm no, hạnh phúc, sum vầy. Tháp có thời đại xây dựng năm 817 và tu sửa vào thế kỷ XIII.

+ Tháp Đông Nam

Chỉ cao 7,1m và cũng là tháp nhỏ nhất trong toàn bộ. Tháp được xây dựng cũng rất đơn giản với mái hình yên ngựa hay hình thuyền. Hình ảnh thân thuộc của những ngư dân Đông Nam Á Hải Đảo.

Là thiết kế phụ và thuộc loại muộn, ở thế kỷ XI – XII. Tháp thờ vị thần tượng trung cho sức mạnh và chiến tranh Skandha. Đây cũng là tháp thờ ông bà Tiều – người đã cưu mang và nuôi dưỡng Nữ Thần Thiên У 𝓐 Na.

3. Bia Ký

Bia ký cổ Chămpa tại Tháp Bà Pô Nagar có giá trị rất lớn so với các nhà tìm hiểu cho văn hóa, tôn giáo và lịch sử của vương quốc Chăm Pa. Hiện tại, theo tài liệu được biết ở Ponagar có 28 nhà cung cấp minh văn; trong số đó có một số bia chưa thể dịch nội dung.

Phía sau Tháp chính có tấm bia do Phan Thanh Giản – một vị quan Thượng thư bộ Lễ dưới triều Nguyễn ghi chép, biên soạn và cho khắc vào năm 1856 (triều vua Tự Đức). Bằng chữ Hán – Nôm nói về truyền thuyết Thiên У 𝓐 Na Thánh Mẫu của người Việt.

Tấm bia thứ hai do 8 vị quan tỉnh Khánh Hòa, Bình Thuận lập năm 1871.

Bên cạnh là tấm bia dựng vào năm 1972, nội dung dịch sang chữ quốc ngữ truyền thuyết bà Thiên У 𝓐 Na.

Tấm bia đá thứ tư, giới thiệu về di tích Tháp Bà Ponagar được dựng vào năm 2010.

Du khách có thể cân nhắͼ tham gia Tour nội thành Nha Trang trong ngày để đượͼ mang đóи tậи nơi, chuẩи bị ăn trưa và đượͼ cung cấᴘ những thông tin chi tiết nhất về Nhà Thờ Đá, Chùα Long Sơn và Việи Hảι Dương Họͼ..

Sự thật thần thoại người mẹ xứ sở Thiên У 𝓐 Na

Nói về Tiên Nữ Thiên У 𝓐 Na thì có rất rất nhiều truyền thuyết ly kỳ. Nhưng mẩu truyện được sự tin tưởng của người dân cũng như các học giả tìm hiểu do Phan Thanh Giản chép lại thành một bài ký và Bố chánh sứ tỉnh Khánh Hòa là Nguyễn Quýnh khắc bia dựng phía sau tháp Poh Nagar ghi lại rằng:

Tích xưa tại núi Đại An (nay là Đại Điền – Khánh Hòa), có 2 vợ chồng tên Tiều đến sinh sống, xây nhà và cuốc rẫy để trồng dưa. Cứ mỗi độ dưa chín thì lại bị mất trộm. Một hôm ông Tiều rình xem là ai đã lấy dưa của nhà mình thì không ngờ ông lại bắt gặp được một thiếu nữ trạc độ tuổi xuân xanh, đẹp như tranh vẽ. Điều kỳ lạ là cô cứ hái dưa và nô đùa dưới trăng. Vì gia cảnh không có con cháu nên ông đã đem thiếu nữ này về nuôi và thương yêu hết lòng như con ruột của mình.

Tiên Nữ Hóa Kỳ Nam

Cuộc sống gia đình cứ yên bình diễn ra đến một hôm trời lụt lớn. Vì là loài người năng động, thích vui đùa, thiếu nữ đã lấy các viên đá và chất thành 3 hòn giả Sơn (núi) và hái hoa lá cắm vào. Ông Tiều thấy thế cho rằng hành động của cô không phù hợp với quy tắc thời bấy giờ. Ông không ngờ được con gái mình chính là tiên nữ giáng trần đang nhớ cảng bồng lai, do đó ông đã nặng lời la rầy.

Cảnh vật đã tiêu điều, hoang vu, buồn bã, lại bị cha mắng. Nhân khúc kì nam đang trôi theo dòng nước, nàng đã hóa thân vào khúc kì nam và mặc cho dòng nước chảy. Nàng trôi dạt ra đại dương rồi dừng chân tấp vào mé sông của đất Trung Hoa.

Mùi hương từ kỳ nam cất cánh ngào ngạt khắp cả vùng, dân chúng thấy thế lấy làm lạ rủ nhau đến xem. Thấy được đây là gỗ tốt nên ai cũng muốn giành lấy về cho mình nhưng lạ thay không một ai có thể khiên nổi.

Tin đồn lan truyền khắp cả kinh thành và cũng đến tai của thái tử Bắc Hải. Thái tử nghe thấy thế muốn đến tận nơi để xem thực hư. Nhưng khi tận mắt thấy được khúc gỗ nhỏ, ông dùng tay mình nâng thử và thật lạ kì chúng nhẹ như không. Thái tử cho truyền lệnh mang về cung và xem chúng như báu vật.

Trong một đem trăng mờ, Thái Tử thấy thấp thoáng có bóng người gần chỗ kỳ nam, chạy vội đến nhưng không thấy ai, tứ bề vắng lặng, chỉ thấy khúc gỗ và mùi thơm thoang thoảng. Không nản chí chờ đợi, ông canh suốt mấy ngày mấy đêm. Một hôm trăng thanh, lặng im, bước ra từ khúc kì nam, một tiên nữ giai nhân tuyệt trần, mừi hương ngào ngạt. Thái tử chạy đến ôm choàng, không kịp biến cô bèn phải khi thật lai lịch của mình với tên là Thiên У 𝓐 Na.

Thái Tử đến tuổi trưởng thành nhưng vẫn chưa có người ưng ý. Thấy Thiên У 𝓐 Na xinh tươi rạng ngời, ông tâu với phụ vương cưới nàng làm vợ. Vua tán thành và 2 người sống với nhau rất hòa thuận, thương yêu, sinh được hai con, trai tên Trí và gái tên Quý rất khôi ngô.

Thiên У 𝓐 Na – Thánh Mẫu đã đem về an lành, ấm no cho dân tộc

Dù êm ấm, hạnh phúc nhưng công dưỡng dục của phụ mẫu quê nhà sao có thể quên. Thiên У 𝓐 Na đã bồng hai con và nhập vào khúc kỳ nam để trôi về quê cũ. Thế nhưng hai ông bà Tiều đã không còn tại dương thế. Bà đã xây đắp mồ mả cha mẹ, sửa sang lại nhà cửa để thờ cúng.

Người dân còn nghèo khổ, cơm không đủ no, bà đã dạy cho họ cày cấy, kéo sợi dệt vải và mang ra những nghi lễ… Từ đó ruộng nương được mở rộng, đời sống dân chúng nơi đây ấm no, hạnh phúc. Có cơm ăn áo mặc, thiên nhiên thuận hòa.

Một năm sau vào ngày lành tháng tốt, xuất hiện chim hạc từ trên trời hạ cánh, bà cùng 2 con đã lên lưng hạc và cất cánh về trời. Vì ơn to lớn của bà, mang lại ấm no cho dân lành, dân đã tạc tượng và thờ cúng Thiên У 𝓐 Na. Mỗi năm đến ngày bà thăng thiên, mọi người tụ họp lại tổ chức lễ và múa bóng, dân hoa rất long trọng trổ tài sự tôn kính.

Vì sao Thiên У 𝓐 Na là người sở hữu Trầm nhiều nhất?

Sau sự tích hóa thân vào kỳ nam, người dân địa phương Khánh Hòa luôn tin tưởng rằng toàn bộ trầm hương đều là của Bà mang đến và ban phát. Bà cho mới được nhận còn không cho thì có tìm cách mấy cũng sẽ không tìm thấy, dù bạn có đứng kế bên cũng không thể nào thấy.

Bạn có khi nào đặt thắc mắc Thánh nữ hóa thân vào Kỳ Nam nhưng lại có tên hiệu sở hữu nhiều nhất Trầm Hương?

Trầm Hương và Kỳ Nam có thể coi chúng là cùng một loại. Nhưng nếu bạn có nghe ông cha ta kể lại việc họ đi địu trên rừng cao để mong tìm được kỳ nam thì sẽ biết rằng kỳ nam có giá gấp rất nhiều lần so với Trầm hương. Truyền thuyết kể rằng nếu ai thấy được kỳ nam cũng như việc đang thấy Thánh Mẫu, người đó sẽ được sung sướng, gặp may mắn cả cuộc sống.

Có người thấy được trầm thì may 1 nhưng gặp được Kỳ là may đến 10 lần. Ai có phước phần, có đức và có duyên Bà mới cho thấy được Kỳ Nam. Không những Trầm mà Kỳ Nam cũng đều là của bà.

Theo như tương truyền: Thánh mẫu đã đặt 4 cây trầm hương để trấn 4 phương, làm cho Khánh Hòa lúc nào cũng được thiên thời địa lợi nhân hòa. Một ở suối Ngổ trấn phía Đông, Hòn Dữ (Diên khánh) trấn phía Tây, ở Đồng Bò trấn phía Nam và ở Hòn Bà (Ninh Hòa) trấn phía Bắc.

4 cây mộc thần này không lá nhưng mưa nắng cũng không bị hư hỏng hay đục khoét. Nếu ai thấy được muốn chiếm hữu thì sẽ bị rắn độc, cọp beo, chim rừng… tấn công. Do vậy trước khi đi địu dân chúng cần phải lập đàn thờ cúng bà, nghi thức long trọng và thận trọng cách nói trong lúc đi rừng.

Truyền thuyết của người dân Chăm Pa kể lại

Xưa kia, có một vị thần ở biển khơi được tạo thành từ mây trời và bọt biển tên là thần Poh Nagar. Trong một ngày nước dâng cao đã mang người tới song Yjatran ở Kauthara (sông Cù Huân). Trước khi người xuất hiện sấm chớp và gió lớn nổi lên như báo hiệu bà sắp giáng xuống nơi đây. Toàn bộ đều hạ mình để đón chào vị thần tới nơi đây, cây cối muôn thú đều vui mừng.

Sau khoảng thời gian đặt chân lên bờ, bà đã hóa phép tạo thành những hoàng cung lộng lẫy và uy nghi. Sở hữu nhiều phép thần thông và tới 97 người chồng. Trong toàn bộ chỉ có Pô Yan Amo là người chồng có quyền uy nhất. 97 người chồng cho bà 38 đứa con, toàn bộ đều là con gái và đều trở thành thần tiên. Các vị thần trong tháp bà ponagar chỉ có 3 vị thần được bà truyền nhiều quyền năng nhất chính là Pô Nagar Dara, Pô Bia Tikuk và Rarai Anaih.

Trong một ghi chép khách do Phan Thanh Giản viết vào năm 1857 thời vua Tự Đức thứ 9 và sau này tới năm 1970 được ông Lê Vinh và ông Quách Tấn tạc lại có nội dung như sau: “Khi đất Kauthara thuộc về người Việt, thì nữ thần Po Nagar cũng trở thành vị nữ thần của người Việt với tên gọi là Thiên Y A Na và sự tích của bà cũng được Việt hóa.”

Lễ hội tháp bà và điệu múa bóng thần thoại

Không những mang ý nghĩa tâm linh cho người Chăm Pa mà lễ hội tháp bà ponagar cũng là ngày lễ lớn của tín dân Khánh Hòa. Hằng năm cứ đến ngày 20-23 tháng 3 âm lịch, lễ hội tháp bà được diễn ra rất long trọng. Người người dân hương, dâng hoa, dâng lễ vật để cầu mong dân chúng Khánh Hòa nói riêng và cả nước nói chung được ấm no, hạnh phúc và cầu xin mưa thuận gió hòa.

Đặc biệt với màn múa bóng thành thạo của các cô gái trẻ, đầu đội lễ vật, người hoa tươi, người đèn lồng ngũ sắc. Các cô gái mặc những bộ áo xiêm rực rỡ, tiên tiến nhất, xiêm y của người Chăm Pa và ngã nghiêng, uốn lượn theo điệu nhạc. Điệu múa bóng là đặc trưng của người Chăm, chỉ múa dâng lên mẹ (Bà Thiên У) mỗi khi dịp lễ.

Ngoài múa bóng, lễ hội còn được diễn ra với các nghi thức:

– Lễ thay y: diễn ra vào ngày 20/3 đúng giờ Ngọ 12h trưa.

– Lễ thả hoa đăng: diễn ra vào lúc 19h – 21h ngày 20/3.

– Lễ cầu quốc thái dân an: diễn ra lúc 6h – 8h ngày 21/3

– Lễ cúng ngọ, cúng thí thực: diễn ra lúc 12h – 12h30 ngày 21/3

– Tế lễ gia truyền: diễn ra lúc 6h – 8h ngày 23/3

– Lễ Tôn Vương, lễ Khai Diên: diễn ra lúc 6h – 9h ngày 23/3

– Lễ Dâng Hương tạ mẫu: diễn ra lúc 23h – 24h ngày 23/3

– Múa bóng và hát văn: diễn ra trong toàn bộ các ngày lễ hội.

– Hội thi rước nước và bày mâm hoa quả dâng Mẫu: diễn ra lúc 10h – 15h ngày 23/3.

Giá vé tháp bà Ponagar: 22.000đ/khách/lượt

Giờ mở cửa: 8h00 – 18h00

Số smartphone tháp bà Ponagar: 0899 789 815