NHÀ HÁT LỚN HÀ NỘI – nhà hát lớn hà nội

NHÀ HÁT LỚN HÀ NỘI

1. Giới thiệu chung

Nhà hát Lớn Hà Nội là công trình thiết kế phục vụ trình diễn văn nghệ nằm trên quảng trường Cách mạng tháng Tám, ở đầu phố Tràng Tiền, cách không xa hồ Hoàn Kiếm và Bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Công trình này được người Pháp khởi công xây dựng năm 1901 và hoàn thiện năm 1911, theo mẫu Nhà hát Opéra Garnier ở Paris nhưng tầm vóc nhỏ hơn và sử dụng các vật liệu phù phù hợp với điều kiện khí hậu nước ta. Đây là tác phẩm của hai thiết kế sư người Pháp Harlay và Broyer, mang nhiều màu sắc, đường nét thiết kế của các nhà hát ở miền Nam nước Pháp, có cách tổ chức mặt bằng, không gian trình diễn, cầu thang, lối vào sảnh… giống với các nhà hát ở châu Âu đầu thế kỷ 20. Mặc dù là một công trình thiết kế mang tính chiết trung, pha trộn nhiều phong thái, nhưng Nhà hát Lớn Hà Nội vẫn mang đậm dáng vẻ tân cổ kính Pháp, đặc biệt ở kết cấu thiết kế, kiểu mái hai mảng lợp ngói đá đen cùng các hoa văn trang trí bên trong. Ra đời muộn hơn các nhà hát ở Sài Gòn và Hải Phòng, nhưng Nhà hát Lớn Hà Nội có thiết kế hoàn chỉnh nhất và trở thành một hình ảnh thân thuộc, đặc trưng của tp Hà Nội.

Ngay từ khi hoàn thiện, Nhà hát Lớn đã giữ vai trò là một trong những trung tâm văn hóa trọng yếu của thủ đô, nơi diễn ra thường xuyên các hoạt động văn hóa, trình diễn văn nghệ. Nhà hát Lớn là nơi khai sinh và tôn vinh kịch nghệ cùng sân khấu Việt Nam, cũng như các loại hình văn nghệ giao hưởng, hợp xướng, nhạc kịch, vũ kịch. Nơi đây đang là vị trí mang đậm những dấu ấn lịch sử, từng là nơi Quốc hội trước tiên của nước Việt Nam độc lập nhóm họp và thông qua Hiến pháp năm 1946, bản Hiến pháp trước tiên của Việt Nam cũng như danh sách chính phủ Liên minh Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu); Toàn quốc Kháng chiến Ủy viên Hội (Đại tướng Võ Nguyên Giáp quản lý tịch); Quốc gia Cố vấn đoàn (Ông Vĩnh Thụy làm đoàn trưởng). Sau một thời gian dài bị xuống cấp, công trình lấy lại được vẻ đẹp xưa cũ sau đợt tu bổ từ năm 1995 đến năm 1997, chuẩn bị cho Hội nghị thượng đỉnh của Cộng đồng Pháp ngữ. Ngày nay, Nhà hát Lớn là một trong những vị trí trình diễn trọng yếu vị trí đầu tiên ở Hà Nội, được những người làm văn nghệ coi như một “ngôi đền” giành riêng cho văn nghệ cổ kính. Cũng như nhiều công trình thiết kế và cả những loại hình văn hóa phi vật thể khác, Nhà hát Lớn Hà Nội trở thành minh chứng cho một thời kỳ lịch sử của tp, thời kỳ mà các nền văn hóa giao thoa lẫn nhau.

2. Lịch sử tạo dựng

Vị trí của Nhà hát Lớn Hà Nội ngày nay vốn là một vùng đầm lầy thuộc đất của hai làng Thạch Tần và Tây Luông, giáp gianh với làng Cựu Lâu, thuộc tổng Phúc Lân (hay tổng Hữu Túc), huyện Thọ Xương. Năm 1808, một trường đúc tiền (tên chữ Hán: Bảo truyền cục) được thành lập tại khu vực này, với phía bắc là phố Tràng Tiền ngày nay, phía nam là phố Phạm Sư Mạnh, đông là phố Phan Chu Trinh và tây là phố Ngô Quyền. Phía đông bắc của đầm lầy nhà hát ngày xưa là cửa ô có tên Tây Long (hay Tây Luông), lấy theo tên của bến đò thời Lê đậu ở bãi sông cùng tên. Ngày 20/7/1786, quân Tây Sơn tiến vào thành Thăng Long qua bến sông và cửa ô này đã đánh vào trận địa của chúa Trịnh Khải ở hai bên lầu Ngũ Long (trung tâm Bưu điện Hà Nội ngày nay). Bến sông này cũng là nơi nhìn thấy cuộc rút chạy ngày 30/01/1789 (mùng 5 Tết Kỷ Dậu) của quân nhà Thanh do Tôn Sĩ Nghị lãnh đạo sau thất bại đồn Khương Thượng trước Đô đốc Long.

Ngay từ khi mới tới Hà Nội vào năm 1883, người Pháp đã sớm có ý định xây dựng ở tp này một vị trí giành riêng cho trình diễn văn nghệ. Rạp hát trước tiên được mang tên rạp Chùa Bút nằm ở khoảng đất trống trước cửa đền Ngọc Sơn, tác động bởi công trình Tháp Bút ở gần đó. Vào năm 1887, nhân dịp hội chợ trên phố Tràng Thi, một hiệu buôn Hoa kiều đã cho xây dựng ở đầu phố Hàng Cót – khi đó mang tên phố Takou – một rạp hát chuyên diễn tuồng Tàu. Mặc dù vậy, rạp hát này lại được một bác sỹ người Pháp tên Nico đứng tên và thỉnh thoảng cũng giành riêng cho các đoàn văn nghệ từ Pháp sang trình diễn. Rạp Takou, tuy không thích hợp cho các hoạt động văn nghệ Tây phương, nhưng chính là rạp hát trước tiên ở Hà Nội theo kiểu Tây phương.

Vào năm 1899, Hội đồng tp dưới sự chủ tọa của Công sứ Hà Nội Richard đã đề xuất lên Toàn quyền Đông Dương, xin xây dựng một nhà hát cho tp. Vị trí lựa chọn là khu vực đầm lầy thuộc hai làng Thạch Tần và Tây Luông. Đồ án thiết kế được xét duyệt là của hai thiết kế sư người Pháp Broyer và 𝒱. Harley, họa theo kiểu dáng nhà hát Opéra Garnier nổi tiếng ở Paris. Trong giai đoạn xây cất thì có sự tham gia của thiết kế sư François Lagisquet chỉnh trang sửa chữa thêm họa đồ. Với kinh phí lên đến 2 triệu franc, dự án Nhà hát tp ở Hà Nội đã gây nên tranh cãi trên một số tạp chí tại Pháp thời đó. Ngày 07/6/1901 thì khởi công xây dựng do hai hãng thầu Travary và Savelon đứng thầu, thiết kế sư Harley giám sát. Harley lúc bấy giờ cũng là thanh tra đô thị của Hà Nội. Vì xây dựng trên một vũng lầy nên việc san lấp mặt bằng gặp khá nhiều khó khăn. 35 nghìn cây cọc tre được đóng xuống trước khi đổ lớp bê tông dày 0,9 mét làm nền tòa nhà. Phần móng được xây bằng đá tảng; khu vực sân khấu sử dụng gạch chịu lửa để dự phòng hỏa hoạn, phần mái nhà lợp bằng phiến thạch trang trí kẽm thếp vàng, đường vòng quanh mái trang trí gạch tráng men. Công trình sử dụng tới 12.000m³ vật liệu, gần 600 tấn gang thép, với khoảng 300 công nhân tham gia thi công mỗi ngày.

Sau 10 năm xây dựng, Nhà hát tp được khánh thành. Để gắn tên mình với sự kiện này, nhóm kịch nghiệp dư Philarmonique của những người Pháp tại Hà Nội khi đó đã tập một vở hài kịch. Công trình tuy đã hoàn thiện nhưng sân khấu lúc bấy giờ vẫn thiếu màn kéo, phông cảnh. Để khắc phục, đoàn kịch đã lấy vải thô may lại rồi vẽ hình hồ Gươm cùng tháp Rùa để làm màn kéo. Nhà hát dùng tấm màn này 16 năm cho đến khi được thay thế bằng một tấm màn vải sa tanh, và tới năm 1932, nhà hát mới trang bị màn nhung theo kiểu sân khấu của Ý. Tối ngày 09/12/1911, lễ khai trương nhà hát khởi đầu với vở hài kịch bốn hồi Le Voyage de monsieur Perrichon (Chuyến hành trình của ông Perrichon) của Eugène Labiche và Édouard Martin. Số vốn thu được từ buổi trình diễn được nhóm kịch Philarmonique ủng hộ cho những trẻ em lai sống lang thang trên phố.

“Nhà hát Lớn Hà Nội không chỉ có giá trị đơn thuần về kiến trúc. Rộng hơn, từ đầu thế kỷ XX, đó cũng là nơi chứng kiến những cuộc “tiếp xúc” đầu tiên giữa Việt Nam với văn hóa, nghệ thuật phương Tây, cụ thể là âm nhạc và sân khấu” (nhà sử học Dương Trung Quốc).

Khi hoàn thiện với 870 chỗ ngồi, Nhà hát Lớn Hà Nội là một công trình quy mô rất lớn nếu so với dân số Hà Nội khi đó. Nhà hát trở thành trung tâm diễn ra các sự kiện văn hóa, văn nghệ giành riêng cho người Pháp và một số ít người Việt thượng lưu ở Hà Nội. Đây cũng là vị trí trình diễn lý tưởng cho các đoàn kịch, ban nhạc từ Pháp và châu Âu tới lưu diễn. Khoảng thời gian về sau, một số buổi trình diễn của các nghệ sĩ người Việt với mục đích từ thiện như quyên góp cứu nạn các vùng lụt lội, xây dựng nhà tế bần… cũng khởi đầu được trình diễn ở đây. Từ năm 1940, nhiều đoàn kịch nói Việt Nam đã có thể thuê lại nhà hát để trình diễn. Từ đó Nhà hát Lớn Hà Nội không đang là vị trí chỉ giành riêng cho người Pháp. Sự tạo dựng tầng lớp thị dân cùng trí thức mới đã biến nơi đây thành cái nôi cho nhiều sinh hoạt văn nghệ của người Việt.

Không chỉ là một vị trí văn hóa, Nhà hát Lớn Hà Nội cùng quảng trường Nhà hát đang là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử trọng yếu. Vào ngày 17/8/1945, trên quảng trường Nhà hát đã diễn ra cuộc mít tinh ra mắt Mặt trận Việt Minh. Ngày 28/8/1945 đã diễn ra một trong những cuộc duyệt binh trước tiên của Việt Nam Giải phóng quân, tiền thân của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Ngày 16/9/1945, Hồ Chí Minh đã phát động Tuần lễ vàng quyên góp ủng hộ Chính phủ tại Nhà hát Lớn. Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa khóa Ι họp phiên trước tiên ở nhà hát vào ngày 02/3/1946 và tiếp tục ở đây cho đến năm 1963, khi Hội trường Ba Đình được xây dựng.

Cuối thế kỷ XX, Nhà hát Lớn Hà Nội sau hơn 80 năm tồn tại đã rơi vào tình trạng xuống cấp trầm trọng. Phần chân tường nhà hát phủ đầy rêu phong, nhiều chỗ mái ngói bị thay thế bằng mái tôn. Bên trong, các trang trí, vật liệu, màu sắc, tiện nghi phục vụ và thiết bị kỹ thuật trọng yếu đều quá cũ kỹ, lạc hậu. Nhiều hoa văn bị quét vôi phủ kín trong những lần sửa chữa trước đó. Xung quanh quảng trường ngày càng xuất hiện nhiều các công trình không thích hợp, khiến phá vỡ không gian thiết kế của nhà hát.

Giữa thập niên 1990, để chuẩn bị cho Hội nghị thượng đỉnh Cộng đồng Pháp ngữ lần thứ 7 diễn ra tại Hà Nội vào tháng 11/1997, Chính phủ nước ta đã quyết định tu bổ Nhà hát Lớn với kinh phí 156 tỷ đồng, tương tự khoảng 14 triệu đô la. Dự án được khởi đầu năm 1995 và hoàn thiện 2 năm sau đó với sự tham gia của 100 nhân lực và dưới sự giám sát của thiết kế sư người Pháp gốc Việt Hồ Thiệu Trị, tác giả đồ án tu bổ.

Năm 2011, Nhà hát Lớn Hà Nội cùng quảng trường Cách mạng tháng Tám đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thừa nhận di tích lịch sử và thiết kế quốc gia. Ngày 09/12/2011, Nhà hát Lớn Hà Nội kỷ niệm 100 năm ngày nhà hát ra đời.

3. Thiết kế

Nhà hát Lớn Hà Nội nằm trên quảng trường Cách mạng tháng Tám, nhìn thẳng ra phố Tràng Tiền, vị trí xưa nay vẫn là khu vực sầm uất vị trí đầu tiên của tp. Công trình có chiều dài 87 mét, bề ngang trung bình 30 mét, phần đỉnh mái cao nhất cao 34 mét so với nền đường, và diện tích xây dựng khoảng 2.600 m². Bên phải nhà hát, khách sạn Hilton Opera nằm hơi uốn cong, cũng là một công trình do thiết kế sư người Pháp thiết kế. Mang những đường nét cổ kính – như hàng cột cao, bộ mái Mansard… khách sạn hiện đại Hilton Opera không những không phá vỡ không gian thiết kế của quảng trường mà còn làm tôn thêm vẻ đẹp của nhà hát.

Mặt bằng Nhà hát Lớn Hà Nội được chia thành ba phần tương đối rõ rệt. Không gian trước tiên ngay lối vào là chính sảnh với một cầu thang hình chữ Ƭ bằng đá dẫn lên tầng hai. Đây là nơi trước tiên đón khách tới nhà hát, gạch lát nền sử dụng loại đá vân thạch kết phù hợp với những hoa văn trang trí theo trí não cổ kính, mang lại cảm tưởng tráng lệ. Hệ thống đèn chùm nhỏ treo trên tường được mạ đồng theo lối cổ, còn đèn chùm phía trên cao được mạ một lớp vàng bằng công nghệ hiện đại.

Ở tầng hai, phòng gương là nơi diễn ra các nghi lễ trọng yếu, lễ ký kết các văn kiện của Chính phủ hay tiếp đón các nhân vật thượng hạng. Căn phòng này còn giành riêng cho các chương trình văn nghệ thính phòng, các cuộc họp báo hay những hội nghị mang tính chất nhỏ. Sàn phòng gương được phục chế theo kỹ thuật Mozaic với đá mang tới từ Ý. Trên tường, xen giữa các cửa đi mở rộng là những tấm gương lớn. Các đèn treo, đèn chùm pha lê cùng bàn ghế mang phong thái cổ kính Pháp.

 Không gian tiếp theo của nhà hát là phòng khán giả kích thước 24 Ҳ 24m với sân khấu lớn, ba tầng ghế, tổng cộng 598 chỗ ngồi. Căn phòng được trang trí phức tạp với những hàng cột thức Corinth đỡ một vòm tràn ngập màu sắc bởi những bức bích họa, xen kẽ những hình đắp nổi cùng một đèn chùm pha lê lớn dát vàng. Sàn phòng lát gạch và trải thảm, các ghế ngồi thiết kế theo phong thái cổ kính Pháp thế kỷ XIX. Không gian nội thất nhà hát như một sự tổng hòa của các yếu tố ánh sáng, màu sắc và tiếng động.

Cuối cùng, phía sau sân khấu là 18 phòng trang điểm giành riêng cho diễn viên, 2 phòng tập, cùng các phòng làm việc, thư viện, phòng họp…

Có thể tìm thấy ở ngoại hình của công trình nhiều phong thái thiết kế khác nhau. Mặt chính nhà hát nổi trội nhờ hàng cột theo thức Ionic La Mã, phía trên nhấn bởi các mái chóp cong lợp ngói đá. Hình như những phép tắc thiết kế Phục Hưng được nhấn mạnh phía mặt ngoài này. Tuy vậy, những đường cong uốn lượn của các ban công kết phù hợp với hình thức cuốn vòm phía trên lối vào lại làm nổi trội những yếu tố Baroque. Ở cả mặt bên lẫn mặt trung tâm, các trang trí phức tạp, các thanh đỡ uốn lượn, các cửa sổ hình chữ nhật hay cuốn vòm, toàn bộ đều giàu tính điêu khắc và mang nét Baroque nổi trội. Riêng phần mái đón lối vào cho người đi xe hơi ở hai mặt bên lại theo phong thái Art Nouveau. Ở phía trên nhà hát, hệ mái lợp ngói đá đen được tổ chức rất kỳ công với sự phối hợp của nhiều hình thức, mang lại cảm tưởng về trí não Tân cổ kính Pháp. Toàn bộ những hòa trộn này mang đến ấn tượng về một công trình thiết kế Tân cổ kính kiểu chiết trung với những giá trị không chỉ về mặt thiết kế mà còn về văn nghệ trang trí.

Bao quanh có khá nhiều điểm vui chơi tiêu khiển: vườn hoa nhà hát lớn chếch phía nam tây nam, cà phê Highland ngay sát sườn và quán Nineteen11 (lấy tên theo năm nhà hát khánh thành) nằm ở tầng hầm. Khoảng sân trước mặt nhà hát lớn và đoạn vườn về phía nam nối với khách sạn Hilton là một vị trí lý tưởng của các đôi cô dâu chú rể đến chụp hình đám cưới và kỷ niệm. Xa xa về phía đông bắc là viện bảo tàng cách mạng Việt Nam và Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (Viện Viễn Đông Bác cổ ngày xưa). Phía bắc của quảng trường Cách mạng tháng Tám là một loạt các khu trung tâm thương mại, văn phòng thượng hạng của các đơn vị quốc tế như đại sứ quán New Zealand, Câu lạc bộ Tạp chí Hà Nội.

4. Hoạt động của Nhà hát

Kể từ khi hoàn thiện sau đợt tu bổ từ năm 1995 đến năm 1997, Nhà hát Lớn Hà Nội tiếp tục vai trò trong quá khứ, là nơi diễn ra thường xuyên các hoạt động văn hóa, trình diễn văn nghệ của các đoàn văn nghệ Việt Nam và nước ngoài.

Ban quản lý Nhà hát Lớn Hà Nội, với tên giao dịch quốc tế Hanoi Opera House, được thành lập ngày 17/9/1997 theo quyết định thành lập số 765 của Thủ tướng Chính phủ, có tính năng và nhiệm vụ:

– Tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ phục vụ nhiệm vụ chính trị, xã hội trọng yếu của Đảng và Nhà nước.

– Tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, hội nghị, hội thảo, họp báo tiếp đãi quốc gia và quốc tế theo plan của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

– Tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ chất lượng đảm bảo phù phù hợp với tính năng, nhiệm vụ.

– Quan hệ và hợp tác với các tổ chức trong nước và quốc tế có liên quan để trao đổi nghiệp vụ và tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ theo sự phân công của Bộ và theo quy định của pháp luật.

– Tổ chức các hoạt động dịch vụ phù phù hợp với tính năng và nhiệm vụ của Nhà hát Lớn Hà Nội và theo quy định của pháp luật.

Với danh tiếng, vẻ đẹp thiết kế, vị trí ở trung tâm tp và giá cho thuê thấp so với các vị trí khác vì được Nhà nước bao cấp một phần, Nhà hát Lớn là một vị trí trình diễn lý tưởng ở Hà Nội. Từ con số chỉ 17 buổi diễn vào năm 2000, đến đầu thập niên 2010, Nhà hát Lớn Hà Nội thực hiện trung bình 400 buổi trình diễn mỗi năm, đón hơn 140 đoàn văn nghệ quốc tế.

Bên cạnh các hoạt động văn nghệ, Nhà nước cũng như nhiều tổ chức, doanh nghiệp thuê nhà hát để tổ chức các sự kiện, tụ họp hay những cuộc gặp mặt trọng yếu.