Nhà Huế học – Những thế hệ tiếp nối – phong nha huế tin học 6

Trước năm 1975, những tên gọi như Nguyễn Khoa Lợi, Tôn Thất Dung, Võ Việt Đức… đã thân thuộc với những người yêu thích văn nghệ nhiếp ảnh thông qua những bức ảnh chụp các di tích triều Nguyễn và phong cảnh xứ Huế.

1. Không nơi nào ở Việt Nam khai sinh ra một bộ môn chuyên phân tích về “nơi ta đang sống” sớm như ở Huế. Này là bộ môn Huế học.

Ngày 16/11/1913, ông Richard Orband, đại diện chính phủ Pháp tại triều đình Đại Nam, đã thông báo quyết định thành lập tại Huế một tổ chức có tên là Association des Amis du Vieux Hué (AAVH: Hội Đô thị hiếu cổ), tập hợp nhiều người Pháp và một số người Việt yêu thích phân tích lịch sử, văn hóa và văn nghệ xứ Huế.

Qua năm sau (1914), Hội Đô thị hiếu cổ khởi đầu xuất bản tập san Bulletin des Amis du Vieux Hué (BAVH: Tập san Hội đô thị hiếu cổ), để thông báo các bài khảo cứu của các hội viên AAVH viết về lịch sử và văn hóa Huế và vương triều Nguyễn. Có thể coi, đây là thời điểm ra đời cho bộ môn Huế học. Tập san BAVH xuất bản điều độ mỗi năm 4 số, đến năm 1944 thì đình bản do những biến cố chính trị xã hội đương thời. 122 số tập san BAVH xuất bản trong hơn 30 năm (1914 – 1944) đã thông báo những thành tích phân tích về Huế và triều Nguyễn trên nhiều phương diện: lịch sử, chính trị, xã hội, văn hóa, văn nghệ, thiết kế, từ ngữ, văn học, tôn giáo – tín ngưỡng, nhân vật lịch sử… ở xứ Huế và những địa phương lân cận như Quảng Trị, Quảng Nam… Tác giả của những thiên khảo cứu về Huế rất giá trị in trên 122 số BAVH ấy đã được cộng đồng học thuật hậu sinh ở Huế tôn vinh là những nhà Huế học thế hệ thứ nhất.

Từ sau khoảng thời gian triều Nguyễn cáo chung (tháng 8/1945) cho đến khi quốc gia thống nhất (tháng 4/1975), bộ môn Huế học vẫn được duy trì với nhiều bài phân tích in trên tạp chí Đại học (do Viện Đại học Huế ấn hành từ tháng 2/1958) và trên những tạp chí chuyên môn danh tiếng khác ở miền Nam Việt Nam như: Sử Địa, Văn hóa nguyệt san, Việt Nam khảo cổ tập san… Cùng với này là hàng chục đầu sách viết về Huế và triều Nguyễn xuất bản đa phần ở Huế và Sài Gòn. Tác giả của những công trình phân tích về Huế trong thời kỳ này được ghi nhận là những nhà Huế học thế hệ thứ hai.

Từ sau năm 1975, đội ngũ những nhà Huế học được bổ sung bởi những nhà phân tích từ miền Bắc vào, cùng những giáo viên của các trường đại học ở Huế, như: ĐH Tổng hợp Huế, ĐH Sư phạm Huế, ĐH Văn nghệ Huế… Trong số họ, có người là trí thức miền Nam lưu dụng, có người đi kháng chiến trở về “gác súng – cầm bút”, có người được huấn luyện và trưởng thành trong môi trường giáo dục mới. Những người này đã “xới xáo” nhiều vấn đề về lịch sử xứ Huế qua các thời kỳ: Thuận Hóa – Phú Xuân – Huế; về cuộc xung đột giữa chúa Nguyễn với trào lưu Tây Sơn và sự ra đời của vương triều Nguyễn; về thiết kế và khung cảnh xứ Huế; về mỹ thuật và văn nghệ diễn xướng Huế… Những bài khảo cứu đầy tâm huyết của họ được in trên các tạp chí, tập san xuất bản ở Huế như: Sông Hương, Phân tích và Phát triển, Huế Xưa và Nay, Phân tích Huế… cùng hàng trăm đầu sách do Nhà xuất bản Thuận Hóa và nhiều nhà xuất bản ở trong và ngoài nước ấn hành. Họ chính là những nhà Huế học thế hệ thứ ba.

Năm 1992, việc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế “lên đời” từ Công ty du học Quản lý di tích Lịch sử – Văn hóa Huế (ra đời từ tháng 6/1982), đã quy tụ nhiều “người trẻ” tốt nghiệp các nghề lịch sử, khảo cổ học, văn hóa học, Hán – Nôm… từ các trường đại học ở trong và ngoài nước về đây làm việc. Họ là những người được học tập bài bản, được làm việc trong một đơn vị chuyên trách về phân tích lịch sử và bảo tồn di sản văn hóa triều Nguyễn ở Huế, lại sẵn niềm thích thú so với lịch sử, văn hóa và văn nghệ xứ Huế, nên những “người trẻ” này đã đi sâu phân tích nhiều đề tài và ngành nghề khác mà các thế hệ Huế học tiền bối chưa để tâm. Họ sử dụng nhuần nhuyễn các nguồn tư liệu lịch sử được viết bằng nhiều từ ngữ khác nhau, kết phù hợp với phân tích khảo cổ học, dân tộc học, bảo tàng học… tìm hiểu tìm hiểu Huế, để bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa của xứ Huế. Gắn bó cùng những “người trẻ” ở Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế là nhóm phân tích trẻ ở Phân viện Văn hóa Văn nghệ Việt Nam tại Huế và một số giáo viên trẻ ở các trường đại học ở Huế. Toàn bộ đã góp phần làm cho bộ môn Huế học trở nên toàn diện, đa chiều, sâu sắc hơn và gắn với thực tiễn nhiều hơn. Đặc biệt, những khảo cứu về Huế của những “người trẻ” này đã được thông báo ở nhiều diễn đàn khoa học trong và ngoài nước. Sách chuyên khảo về lịch sử, di sản văn hóa và văn nghệ Huế của họ được xuất bản bằng nhiều từ ngữ và thông dụng rộng rãi ở Việt Nam và nước ngoài. Một vài nhà Huế học tiền bối đã gọi họ là những nhà Huế học thế hệ thứ tư.

Và trong lúc những nhà Huế học thế hệ thứ tư vẫn đang sung sức trong cái “nghiệp” của mình với bộ môn Huế học, thì đã “lấp ló” những nhà Huế học thế hệ thứ năm. Họ là những người ở trong ngưỡng “tam thập nhi lập”, tốt nghiệp từ các trường đại học và các viện phân tích ở trong và ngoài nước, trở về Huế phân tích trong các đơn vị chuyên môn và giảng dạy trong các trường đại học. Họ tỏa khắp các cuộc hội thảo khoa học ở địa phương, quốc gia và quốc tế để thông báo những kết quả phân tích về Huế trên các ngành nghề: lịch sử, khảo cổ học, thiết kế, văn nghệ, bảo tồn, bảo tàng, Hán – Nôm học…, tạo được tiếng vang và gây ấn tượng tốt với các thế hệ Huế học tiền bối. Nhiều người trong số những nhà Huế học tiềm tàng này đã có học vị thạc sĩ, tiến sĩ; đã giành được những giải thưởng phân tích danh giá ở trong và ngoài nước. Nhìn những gì họ trổ tài và nhận xét những thành tích mà họ đã đoạt được, những nhà Huế học thế hệ trước hẳn sẽ yên tâm rằng bộ môn Huế học sẽ được tiếp nối và duy trì bởi lớp hậu sinh giàu năng lực và tự tin. Còn những người yêu mến lịch sử, văn hóa và văn nghệ xứ Huế sẽ tin tưởng rằng mạch nguồn lịch sử – văn hóa Huế sẽ luôn được bồi đắp và chăm sóc bởi những thế hệ hậu sinh biết trân trọng di sản của cha ông, có tri thức và đáng tin cậy.

2. Huế là quê hương của ông tổ nghề nhiếp ảnh ở Việt Nam – danh nhân Đặng Huy Trứ (1825 – 1874), người đã du nhập nghề nhiếp ảnh vào nước ta bằng việc khai trương hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường ở phố Thanh Hà (Hà Nội) vào ngày 14/3/1869.

Sở hữu một quần thể thành quách, hoàng cung, đền đài… nguy nga tráng lệ, ở trên vùng đất “sơn thủy hữu tình”, xứ Huế đồng thời “sở hữu” một đội ngũ đông đảo những nhiếp ảnh gia chuyên chụp phong cảnh Huế tài năng và danh tiếng.

Trước năm 1975, những tên gọi như Nguyễn Khoa Lợi, Tôn Thất Dung, Võ Việt Đức… đã thân thuộc với những người yêu thích văn nghệ nhiếp ảnh thông qua những bức ảnh chụp các di tích triều Nguyễn và phong cảnh xứ Huế. Tác phẩm của họ từng tham gia các cuộc triển lãm văn nghệ ở miền Nam và nước ngoài, đoạt nhiều giải thưởng quốc tế. Đặc biệt nhà nhiếp ảnh Nguyễn Khoa Lợi với hàng ngàn bức ảnh đen trắng chụp các thành quách, hoàng cung, miếu vũ ở Huế trong thời hoàng kim của triều Nguyễn đã để lại cho Huế một nguồn tư liệu vô cùng quý hiếm, giúp ích rất nhiều cho việc phân tích, bảo tồn và tu bổ di tích Huế sau này.

Sau năm 1975, Huế là nơi có nhiều tay máy chuyên chụp hình di tích và phong cảnh xứ Huế thành danh, đoạt nhiều giải thưởng quốc gia, quốc tế và nhận nhiều tước hiệu cao quý của các tổ chức nhiếp ảnh uy tín trên toàn cầu như FIAP, WPO… Trong thập niên 1990 – 2000, hầu như năm nào cũng có những nhà nhiếp ảnh người Huế giành giải thưởng trong các cuộc thi ảnh văn nghệ quốc gia, khu vực và quốc tế. Những tên gọi như Phạm Bá Thịnh, Phạm Văn Tý, Cảnh Tăng, Hồ Ngọc Sơn, Trương Vững… xuất hiện liên tục trên bảng vàng của các cuộc thi ảnh văn nghệ được tổ chức ở trong và ngoài nước. Di tích, phong cảnh và loài người xứ Huế là những đề tài thế mạnh của nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh danh tiếng ở Huế.

Tuy nhiên, người chụp hình về di tích và phong cảnh xứ Huế để tổ chức triển lãm và in sách nhiều nhất là nữ nghệ sĩ Đào Hoa Nữ. Chị là người Huế, nhưng sinh sống ở Sài Gòn. Sáng tác của chị bao hàm nhiều đề tài, thực hiện ở nhiều vùng đất khác nhau. Nhưng đề tài về Huế luôn là “nỗi ám ảnh lớn lao” so với chị. Đào Hoa Nữ đã chụp hàng ngàn bức ảnh về Huế, nhất là về Quần thể di tích Cố đô Huế, kể từ khi Huế bước ra khỏi chiến tranh với những vết tích đổ nát cho đến khi những di tích này được tu bổ, tôn tạo và phục nguyên trở lại. Đào Hoa Nữ và nhiều nhiếp ảnh gia người Huế cùng thời với chị đã đảm trách xuất sắc sứ mệnh của “những người chép sử xứ Huế bằng ống kính máy ảnh”. Những bộ ảnh của họ đã giới thiệu với công chúng trong và ngoài nước về một xứ Huế rời khỏi đau thương, tàn khốc của chiến tranh để phục sinh trong khung cảnh thanh bình của “non nước thần kinh”.

Huế đang có một thế hệ nhiếp ảnh gia thứ ba chuyên chụp về di tích và phong cảnh Huế. Khác với những đàn anh, đàn chị đi trước, những tay máy trẻ thời nay không tập trung khai thác những góc ảnh thân thuộc nơi các di tích nổi danh như Kinh Thành, Hoàng Thành, lăng tẩm các vua, sông Hương núi Ngự… Họ đi tìm những vị trí mới, với những phương tiện, thiết bị và kỹ thuật tân tiến để tạo ra những tuyệt phẩm về một nơi mà không nhiều người biết tới, với những góc chụp không nhiều người hình dung và trải nghiệm.

Này là những bức ảnh của Lê Huy Hoàng Hải chụp về thiên nhiên thơ mộng, di tích kiêu sa và loài người Huế mộc mạc, vừa được trình làng trong triển lãm Xứ mộng mơ diễn ra vào hạ tuần tháng 11/2018 ở Huế.

Này là những bức panorama của Nguyễn Phong chụp bằng flycam về những danh thắng ở đỉnh Bạch Mã, đèo Hải Vân… hay cảnh lăng mộ, đền thờ các ông hoàng, bà chúa thời Nguyễn đang ẩn dật ở những nơi “thâm sơn cùng cốc” của Huế.

Này là những tuyệt phẩm của Nguyễn Phúc Bảo Minh chụp người đẹp với cổ tích mà những người thưởng lãm thường hay nói đùa là “không biết ai đang tôn nét đẹp của ai”.

Này là những bức ảnh của Đăng Tuyên hay Hoàng Phước, những người tự nhận là “tay ngang” nhưng đã “chộp” được những khoảnh khắc tuyệt vời ở một nơi thôn dã ngoại ô xứ Huế trong buổi rạng đông rực rỡ; đã “bắt” được thần thái của loài người Huế đang tảo tần mưu sinh trên những nẻo đường Cố đô.

Cũng như những nhà Huế học trải nhiều thế hệ, những tay máy xứ Huế xưa và nay đã tiếp nối nhau ghi lại những khoảnh khắc lịch sử về vùng đất này. Họ đã dùng ống kính để viết nên lịch sử xứ Huế bằng hình ảnh, để người đương thời thưởng lãm và trao truyền cho các thế hệ mai sau.

Và, đó cũng chính là mạch nguồn không ngừng nghỉ trong dòng chảy vào tương lại của lịch sử, văn hóa và văn nghệ của xứ Huế.
Ảnh: Tư liệu – Trân Huyền – Nguyễn Phong – Đào Hoa Nữ – Trung tâm Bảo tồn Di tích