Phát triển du lịch vững bền là gì?

Phát triển du lịch vững bền và phát triển vững bền có mối quan hệ rất chặt chẽ. Trên thực tiễn, phát triển vững bền và phát triển du lịch vững bền đều liên quan đến môi trường. Trong du lịch, môi trường mang một hàm ý rất rộng. Này là môi trường tự nhiên, kinh tế, văn hoá, chính trị và xã hội; là yếu tố rất trọng yếu để tạo thành các sản phẩm du lịch phong phú, mới mẻ. Rõ ràng, nếu không có bảo vệ môi trường thì sự phát triển sẽ suy giảm; nhưng nếu không có phát triển thì việc bảo vệ môi trường sẽ thất bại. Cũng chính vì vậy, tất cả chúng ta cần phát triển du lịch nhưng không được làm tổn hại đến tài nguyên, không làm tác động tiêu cực đến môi trường. Hay nói một cách khác, du lịch vững bền phải là xu thế phát triển của nghề du lịch.

Ngoài sự phát triển thân thiện với môi trường, khái niệm vững bền còn bao hàm cách tiếp cận du lịch thừa nhận vai trò của cộng đồng địa phương, phương thức đối xử với lao động và muốn tối đa hóa lợi nhuận kinh tế của du lịch cho cộng đồng địa phương. Nói cách khác, du lịch vững bền không chỉ có bảo vệ môi trường, mà còn quan tâm tới khả năng duy trì kinh tế lâu dài và công bình xã hội. Du lịch vững bền không thể tách rời phát triển vững bền, đã có một số kinh nghiệm hay từ một số mô hình du lịch vững bền (đảo Nami (Hàn Quốc), núi Bà Nà (Đà Nẵng), Huế)… và một số bài học về phát triển du lịch không vững bền như: , Venice (Ý); làng cổ Đường Lâm…

Hiện tại, trên toàn cầu vẫn chưa thống nhất về tư tưởng phát triển du lịch vững bền. Du lịch vững bền được khái niệm theo vài cách.

Machado, 2003 [1] đã khái niệm du lịch vững bền là: “Các hình thức du lịch đáp ứng nhu cầu hiện tại của khách du lịch, ngành du lịch, và cộng đồng địa phương nhưng không ảnh hưởng tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ mai sau. Du lịch khả thi về kinh tế nhưng không phá huỷ tài nguyên mà tương lai của du lịch phụ thuộc vào đó, đặc biệt là môi trường tự nhiên và kết cấu xã hội của cộng đồng địa phương”. Khái niệm này tập trung vào tính vững bền của các hình thức du lịch (sản phẩm du lịch) chứ chưa đề cập một cách tổng quát tính vững bền cho toàn nghề du lịch.

Theo Hội đồng Du lịch và Lữ hành Toàn cầu (WTTC), 1996 thì “Du lịch bền vững là việc đáp ứng các nhu cầu hiện tại của du khách và vùng du lịch mà vẫn bảo đảm những khả năng đáp ứng nhu cầu cho các thế hệ du lịch tương lai” Đây là một khái niệm ngắn gọn dựa trên khái niệm về phát triển vững bền của UNCED. Tuy nhiên, khái niệm này còn quá chung chung, chỉ đề cập đến sự thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch hiện tại và tương lai chứ chưa nói đến nhu cầu của cộng đồng dân cư địa phương, đến môi trường sinh thái, phong phú sinh học…

Còn theo Hens ʟ.,1998 [2], thì “Du lịch bền vững đòi hỏi phải quản lý tất cả các dạng tài nguyên theo cách nào đó để chúng ta có thể đáp ứng các nhu cầu kinh tế, xã hội và thẩm mỹ trong khi vẫn duy trì được bản sắc văn hoá, các quá trình sinh thái cơ bản, đa dạng sinh học và các hệ đảm bảo sự sống”. Khái niệm này mới chỉ lưu tâm đến công tác quản lý tài nguyên du lịch để cho du lịch được phát triển vững bền.

Tại Hội nghị về môi trường và phát triển của Liên hợp quốc tại Rio de Janeiro năm 1992, Tổ chức Du lịch Toàn cầu (UNWTO) đã mang ra khái niệm: “Du lịch bền vững là việc phát triển các hoạt động du lịch nhằm đáp ứng nhu cầu hiện tại của khách du lịch và người dân bản địa trong khi vẫn quan tâm đến việc bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên cho việc phát triển hoạt động du lịch trong tương lai. Du lịch bền vững nhằm thoả mãn các nhu cầu về kinh tế, xã hội, thẩm mỹ của con người trong khi đó vẫn duy trì được sự toàn vẹn về văn hoá, đa dạng sinh học, sự phát triển của các hệ sinh thái và các hệ thống hỗ trợ cho cuộc sống con người” [3]. Khái niệm này hơi dài nhưng hàm chứa đầy đủ các nội dung, các hoạt động, các yếu tố liên quan đến du lịch vững bền. Khái niệm này cũng từng lưu tâm đến cộng đồng dân cư địa phương, bảo vệ môi trường sinh thái, gìn giữ bản sắc văn hoá. Trong Luận án này, khái niệm phát triển du lịch vững bền được hiểu theo nội hàm khái niệm của Tổ chức Du lịch Toàn cầu (UNWTO), năm 1992. Mục tiêu của Du lịch vững bền theo Inskeep, 1995 [4] là:

– Phát triển, tăng trưởng sự đóng góp của du lịch vào kinh tế và môi trường;

– Cải tổ tính công bình xã hội trong phát triển;

– Cải tổ chất lượng cuộc sống của cộng đồng địa phương;

– Thỏa mãn cao độ nhu cầu của khách du lịch;

– Duy trì chất lượng môi trường.

Như vậy, với những ý kiến trên đây thì có thể coi phát triển du lịch vững bền là một nhánh của phát triển vững bền nói chung đã được Hội nghị của Ủy ban Toàn cầu về Phát triển và Môi trường xác nhận năm 1987. Phát triển du lịch vững bền là hoạt động phát triển du lịch ở một khu vực rõ ràng và cụ thể sao cho nội dung, hình thức và quy mô là thích hợp và vững bền theo thời gian, không làm suy thoái môi trường, không làm tác động đến khả năng trợ giúp các hoạt động phát triển khác. Trái lại tính vững bền của hoạt động phát triển du lịch được xây dựng trên nền tảng sự thành công trong phát triển của các nghề khác, sự phát triển vững bền chung của toàn xã hội.

Trong thời kỳ hiện tại, phát triển du lịch vững bền đòi hỏi phải phát triển các sản phẩm du lịch có chất lượng tốt, có khả năng thu hút và thỏa mãn các nhu cầu ngày càng cao của khách du lịch, song không gây tổn hại đến môi trường tự nhiên và văn hóa địa phương, đồng thời phải có trách nhiệm bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên và môi trường. Về vấn đề này, trong Chương trình Nghị sự 21 về công nghiệp du lịch và lữ hành hướng tới sự phát triển môi trường vững bền của Tổ chức Du lịch Toàn cầu và Hội đồng Toàn cầu đã xác nhận “Các sản phẩm du lịch bền vững là các sản phẩm được xây dựng phù hợp với môi trường, cộng đồng và các nền văn hóa, nhờ đó sẽ mang lại lợi ích chắc chắn chứ không phải là hiểm họa cho phát triển du lịch” [3].

Một trong những trọng tâm trọng yếu hàng đầu của phát triển du lịch vững bền hiện tại là hướng tới sự cân đối giữa các mục tiêu về kinh tế – xã hội và mục tiêu bảo tồn tài nguyên, môi trường và văn hóa cộng đồng trong lúc phải tăng cường sự thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao và phong phú của khách du lịch. Sự cân đối này có thể thay đổi theo thời gian khi có sự thay đổi về các quy tắc xã hội, các điều kiện đảm bảo môi trường sinh thái và sự phát triển của khoa học công nghệ. Tuy nhiên phương pháp tiếp cận đảm bảo cho phát triển du lịch vững bền phải dựa vào sự cân đối tài nguyên môi trường với một quy hoạch thống nhất.

 Ở Việt Nam, khái niệm phát triển du lịch vững bền còn tương đối mới. Nhưng thông qua các bài học kinh nghiệm và thực tiễn về phát triển du lịch vững bền ở các nước trên toàn cầu, thì phát triển du lịch ở nước ta đang hướng tới có trách nhiệm so với tài nguyên và môi trường. Vì vậy đã xuất hiện nhiều loại hình du lịch mới ở Việt Nam: du lịch sinh thái, du lịch thiên nhiên, du lịch xanh…

Trong các loại hình du lịch mới được phát triển ở Việt Nam vừa kể trên, du lịch sinh thái được xem như một hướng tiếp cận trọng yếu với phát triển du lịch vững bền. Do vậy, tháng 9/1999 Tổng cục Du lịch Việt Nam đã phối phù hợp với Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Toàn cầu và Ủy ban Kinh tế Xã hội Châu Á – Thái Bình Dương tổ chức Hội thảo về Xây dựng kế hoạch phát triển du lịch sinh thái ở Việt Nam. Tại Hội thảo này, lần trước nhất ở Việt Nam đã mang ra khái niệm về du lịch sinh thái. Theo đó “Du lịch sinh thái là loại hình du lịch được dựa vào thiên nhiên và văn hóa bản địa gắn với việc giáo dục môi trường, có đóng góp cho nỗ lực bảo tồn và phát triển bền vững với sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương” [3]. Kết quả này được xem như là sự mở màn thuận tiện cho các bước tiếp theo trong quá trình xúc tiến sự phát triển của du lịch sinh thái nói riêng và du lịch vững bền nói chung ở Việt Nam.

Mặc dù, các Chuyên Viên hàng đầu trong ngành nghề du lịch và các ngành nghề khác liên quan ở Việt Nam còn tồn tại những ý kiến chưa thật sự thống nhất về khái niệm phát triển du lịch vững bền, tuy nhiên cho đến nay đa số các ý kiến đều cho rằng: “Phát triển du lịch bền vững là hoạt động khai thác có quản lý các giá trị tài nguyên tự nhiên và nhân văn nhằm thỏa mãn các nhu cầu đa dạng của khách du lịch; có quan tâm đến các lợi ích kinh tế dài hạn và đảm bảo sự đóng góp cho công tác bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên, duy trì được sự toàn vẹn về văn hóa, cho công tác bảo vệ môi trường để phát triển hoạt động du lịch trong tương lai, và góp phần nâng cao mức sống của cộng đồng địa phương” [3].

Trên ý kiến thống nhất với các diễn giải khái niệm “Phát triển du lịch bền vững” của Luật du lịch Việt Nam (2005). Đồng thời, với tư duy theo hướng tiếp cận theo mục tiêu của thuật ngữ “PTBV” khái niệm “ PTDLBV”, được tác giả gợi ý như sau: “ Phát triển du lịch vững bền là phát triển những hoạt động du lịch với mục tiêu mang lại lợi nhuận kinh tế, tạo công ăn việc làm cho xã hội và cộng đồng; thỏa mãn các nhu cầu phong phú của các thành phần tham gia du lịch… trên nền tảng khai thác các nguồn tài nguyên; đồng thời có ý thức tới việc đầu tư tôn tạo, bảo tồn và duy trì tính nguyên vẹn của các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đảm bảo môi trường trong sạch; phải gắn trách nhiệm và quyền lợi của cộng đồng trong việc khai thác sử dụng và bảo vệ tài nguyên, môi trường.

Một số vấn đề cần khắc phục so với phát triển du lịch vững bền

Theo ý kiến phát triển vững bền thì các hoạt động du lịch được xem như là có tính vững bền sẽ được phát triển sao cho các bản chất, quy mô, và phương thức thích hợp và vững bền theo thời gian; phù phù hợp với khả năng chịu tải của môi trường; có trợ giúp cho công tác bảo tồn các giá trị tự nhiên và văn hóa, cho cuộc sống của cộng đồng. Như vậy phát triển du lịch vững bền cần lưu tâm khắc phục một số vấn đề sau:

Một là. Hiệu quả kinh tế: Đảm bảo tính hiệu quả kinh tế và tính đối đầu để các doanh nghiệp và các điểm du lịch có khả năng tiếp tục phát triển phồn thịnh và đạt lợi nhuận lâu dài.

Hai là. Sự phồn thịnh cho địa phương: Tăng tối đa đóng góp của du lịch so với sự phát triển thịnh vượng của nền kinh tế địa phương tại các điểm du lịch, khu du lịch; bao gồm phần tiêu dùng của khách du lịch được giữ lại tại địa phương.

Ba là. Chất lượng việc làm: Tăng cường số lượng và chất lượng việc làm tại địa phương do nghề du lịch tạo ra và được nghề du lịch trợ giúp, không có sự phân biệt đối xử về giới và các mặt khác.

Bốn là. Công bình xã hội: Cần phải có sự phân phối lại lợi nhuận kinh tế và xã hội thu được từ hoạt động du lịch một cách công bình và rộng rãi cho toàn bộ những người trong cộng đồng đáng được hưởng.

Năm là. Sự thỏa mãn của khách du lịch: Phân phối những dịch vụ an toàn, chất lượng tốt thỏa mãn đầy đủ yêu cầu của khách du lịch, không phân biệt đối xử về giới, chủng tộc, thu nhập cũng như các mặt khác.

Sáu là. Khả năng kiểm tra của địa phương: Thu hút và trao quyền cho cộng đồng địa phương xây dựng plan và đề ra các quyết định về quản lý và phát triển du lịch, có sự tham khảo tư vấn của các bên liên quan.

Bảy là. An sinh cộng đồng: Duy trì và tăng cường chất lượng cuộc sống của người dân địa phương, bao gồm cơ cấu tổ chức xã hội và cách tiếp cận các nguồn tài nguyên, hệ thống trợ giúp đời sống, tránh làm suy thoái và khai thác quá mức môi trường cũng như xã hội dưới mọi hình thức.

Tám là. Phong phú văn hoá: Tôn trọng và tăng cường giá trị các di sản lịch sử, bản sắc văn hoá dân tộc, truyền thống và những bản sắc đặc biệt của cộng đồng dân cư địa phương tại các điểm du lịch.

Chín là. Thống nhất về tự nhiên: Duy trì và nâng cao chất lượng của cảnh vật, kể cả ở nông thôn cũng như thành thị, tránh để môi trường xuống cấp.

Mười là. Phong phú sinh học: Trợ giúp cho việc bảo tồn khu vực tự nhiên, môi trường sống, sinh vật hoang dại và giảm thiểu thiệt hại so với các yếu tố này.

Mười một là. Hiệu quả của các nguồn lực: Giảm thiểu mức sử dụng những nguồn tài nguyên quý hiếm và không thể tái tạo được trong việc phát triển và triển khai các nền tảng, phương tiện và dịch vụ du lịch.

Mười hai là. Môi trường trong lành: Giảm thiểu ô nhiễm không khí, nước, đất và rác thải từ khách du lịch và các hãng du lịch.

Lời kết

Quá trình phát triển du lịch mà đảm bảo khắc phục được các vấn đề nêu trên sẽ được nhìn nhận là vững bền. Tuy nhiên sự phát triển đó chỉ mang tính tương đối bởi vì trong xã hội luôn luôn có sự thay đổi và phát triển thì sự vững bền của yếu tố này có thể sẽ là nguyên nhân tác động đến sự vững bền của những yếu tố khác. Không một xã hội nào, một nền kinh tế nào có thể đạt được sự vững bền tuyệt đối. Mọi hoạt động, mọi biện pháp của nhân loại chỉ nhằm mục đích đảm bảo khả năng khai thác lâu dài các nguồn tài nguyên tự nhiên.

_______

Vũ Văn Đông

Nguồn trích dẫn trong bài:

[1] Machado 𝓐. (2003), Tourism and  Sustainable Development, Capacity Building  for Tourism Development in VietNam, VNAT and FUDESO, VietNam.

[2] Hens ʟ. (1998), Tourism and Environment, Ɱ.Sc. Course, miễn phí University of Brussel, Belgium.

[3] Phạm Trung Lương và các tác giả (2002), Nền tảng khoa học và phương án phát triển du lịch vững bền ở Việt Nam, Đề tài tìm hiểu cấp Nhà nước.

[4] Inskeep, E.(1995), National and Regional Tourism planning, Metholodogies and Case Studies, Routledge, London.