Pleiku – Đi tìm sự tích núi Hàm Rồng – núi hàm rồng gia lai

Địa lý – Địa danh (Thư viện) ‎ > ‎ Gia Lai ‎ > ‎

Pleiku – Đi tìm sự tích núi Hàm Rồng

Tại
một công trình được thông báo dưới dạng bản thảo, theo TS Nguyễn Thị Kim
Vân, địa danh Hàm Rồng cách trung tâm tp Pleiku hiện tại 11km về
phía Nam có thể được ghi là Hdrung, Hgrông hoặc Hdrông (vẫn theo khảo
sát thực địa của tác giả thì đây đều là những từ “không có nghĩa”). Cũng
theo mô tả của chị thì ngọn núi cao 1.028m nói trên “có dạng hình nón
cụt, khá cân đối nhưng nhìn từ phía hướng Thanh An (phía Tây Nam) ra, ta
lại thấy ngọn núi này gần giống một con rồng, đầu hướng về phía Đông,
thân trải dài trên cao nguyên phía Tây. Nhưng do quốc lộ 14 trườn qua
sát “cổ rồng” làm cho người ta khó nhận thấy hình dạng hoàn chỉnh của cả
dãy núi”. Từ những cứ liệu trên, TS. Vân sau thời điểm cho rằng “tất cả chúng ta khó
xác nhận được một cách viết tên núi (Hàm Rồng – NV) bằng tiếng Jrai,
Bahnar” đã phấn đấu lí giải cách định danh Hàm Rồng qua hai “lí do” của
người Việt như sau: Hàm Rồng là biến âm từ cách gọi núi của người Jrai,
Bahnar. Núi có hình dạng của một con rồng trải dài trên cao nguyên (nhìn
từ phía Tây Nam lên), (
– đề tài tìm hiểu khoa học cấp tỉnh, Sở VHTTDL chủ trì – Nhiều tác
giả, TS. Nguyễn Thị Kim Vân chủ nhiệm, Pleiku, 4-2006, tr. 96, 97; mục
từ “Hàm Rồng” do И.Ƭ.₭.𝒱 viết. NQT viết các mục từ tiếng Bahnar trong
tập sách vừa xuất bản này).

Quanh năm mây phủ, Hàm Rồng luôn bầu bạn cùng sương gió. Ảnh tư liệu

Trong
tình hình tư liệu về địa danh này nghèo nàn như cho đến thời điểm vừa
qua (không có tư liệu thành văn, điền dã thì hỏi ai “ai cũng lắc đầu”),
những nhận xét nêu trên theo chúng tôi là có nền tảng nhất định và có thể
tạm chấp thuận được. Là người trong cuộc, chính chúng tôi cũng từng từng
nhiều lần cất công đi tìm và… nhiều lần mất công về địa danh thân thiện mà
hóa ra xa lạ này. Vẫn biết, nhất định ngọn núi ấy phải có nguồn gốc, lai
lịch nhưng hỏi ai lúc này, khi mà mọi ngả đường đều trở nên vô vọng?

Cho
đến một ngày gần đây, tự dưng trong một mẩu chuyện với một số người dân
tộc Bahnar cao tuổi ở gần Pleiku, chúng tôi mới được biết rằng ngoài
cách lí giải vừa nêu ở trên, Hàm Rồng còn tồn tại thể được hiểu theo một kiểu
khác nữa: Theo những người Bahnar đã phân phối tư liệu thì
là từ đồng nghĩa với Jrai – tức người Jrai, đất Jrai. Hơdrông xưa được
ước đoán là trung tâm của khu vực Pleiku và vùng phụ cận hiện tại – một
vùng đất của người Jrai. Có thể xác nhận điều vừa nêu được trổ tài
trong văn học dân gian Bahnar. Ví dụ, trong một sử thi cổ sơ của
người Bahnar do chúng tôi sưu tầm được (9 băng HF90, khoảng 300 trang A4
đơn ngữ), thấy xuất hiện 16 lần tập hợp từ có vần
(tạm dịch nghĩa là “bị người Jrai đánh chém oan ức”). Những người biết
từ ngữ này đều thống nhất rằng hai danh từ riêng trong tập hợp từ trên
là đồng nghĩa, tức đều chỉ người Jrai như đã nêu. Núi Hàm Rồng hiện tại
từ trước vẫn được gọi là Chư (núi) (với người Jrai) và (núi)
(với người Bahnar). Rất có thể, người xưa đã chọn ngọn núi vốn được tạo
bởi núi lửa này để đặt, gọi tên cho nơi cư trú của cộng đồng Jrai.
Nhưng nguồn gốc của chữ Hơdrông đang bàn ấy do đâu mà ra?

Trước
hết phải nói ngay rằng Hàm Rồng là một tên gọi mới xuất hiện gần đây,
chưa để lại dấu ấn nào đáng kể trong văn hóa Gia Lai truyền thống. Còn
về nguồn gốc của địa danh , chúng tôi có sưu tầm được mẩu chuyện của người Bahnar như sau:

Ngày
xưa, khi mưa xuống cũng là lúc chợt xuất hiện một loại sâu lạ
trên mặt đất. Cả người Jrai và Bahnar ở vùng này đều lo sợ bởi loài vật
ấy rất hung tợn trong việc phá hoại hoa màu. Họ đã cúng xin thần linh
trợ giúp nhưng sự việc không những không như ý mà ngày càng trở nên
nghiêm trọng hơn. Năm này qua năm khác, lúa bắp bị sâu phá không thương
tiếc. Để chống lại cái đói, người Jrai và Bahnar quyết định hợp quần lại
với nhau để đánh sâu cứu lấy lúa bắp của mình… Trải bao khó khăn, vất
vả và cả những mất mát hi sinh, nhân loại đã đẩy lùi được sâu bọ. Người
ta kể rằng vùng đất là núi Hàm Rồng ngày nay chính là nơi sâu bị tiêu
diệt nhiều nhất. Xác chúng chất thành gò, thành đồi, thành núi như bây
giờ ta hằng thấy. Cũng có người lại kể rằng, bao nhiêu sâu bị thua trận
đã tháo chạy tan tác đi khắp nơi. Duy nhất một con đầu đàn là không kịp
thoát thân, đành nằm chết ở chỗ ấy, rồi lâu ngày, lâu tháng, lâu năm,
xác nó biến thành núi đồi như ngày nay. Lại cũng có người nói, ngày đó,
chỉ có một con sâu lạ khổng lồ đến quấy phá rồi bị giết chết, xác nó bị
hóa thành dốc núi như lúc này…

Hàm Rồng có giống hình ảnh con sâu trong thần thoại? Ảnh & tư liệu: Đoan Trang

Con sâu ấy tên gì? Người Bahnar nói này là . Thực ra trong từ ngữ của tộc người này, là một danh từ chung, chỉ loài sâu nói chung. Ví dụ, để chỉ sự nhỏ nhoi, bé xíu người ta nói vần vè rằng
tức là (nhỏ) như con sâu, con chuột. Phải chăng từ  “con sâu” trong
từ ngữ Bahnar, người ta đã Việt hóa nó thành Hàm Rồng như hiện tại?
Một vấn đề được lẩy ra từ Hàm Rồng là địa danh này hẳn là do người Việt
đặt, chỉ được người Việt biết và do đó, chắc cú nó đã được sử dụng
trong một số văn bản nhất định. Rất cẩn tìm xem đâu là văn bản sớm nhất
có ghi lại địa danh này.

Bằng
nhiều cách, người viết bài này đã phấn đấu khôi phục mẩu chuyện xưa vừa
kể nhưng chưa được như ý muốn. Chúng tôi cũng từng và đang tiếp tục lần
theo địa danh này thông qua đoạn đường văn  học dân gian và từ ngữ bản
địa… Phân phối thông tin trên, người viết muốn được phản hồi từ quý
độc giả, với hi vọng rằng, một ngày không xa ý nghĩa của địa danh này sẽ
được làm sáng rõ thêm.

Nguyễn Quang Tuệ

BBT:
Trong lúc chờ đợi một sự cắt nghĩa đầy đủ và thuyết phục, địa danh Hàm
Rồng đã được trổ tài khá phong phú trên các văn bản hiện hành. Xin dẫn ra
dưới đây vài cách viết liên quan đến tên gọi này để bà con cùng tham
khảo:

• Sách

  do Bộ Lãnh đạo quân sự tỉnh Gia Lai biên soạn, xuất bản năm 1993, tại
  trang 8 ghi: ”điểm cao Chử HơDrung (1028m)” và chí thích địa danh này
  “còn thường được gọi núi Hàm Rồng hay Hòn Rồng”.

• Sách

  do Ban Thường vụ Tỉnh ủy Gia Lai chỉ đạo biên soạn, , NXB Chính trị
  Quốc gia, 1996, tại trang 22 có đoạn: ”… như ngọn núi Chư Hdrông (Hàm
  Rồng) cao 1.028m”.

• Sách

  do UBND tỉnh Gia Lai biên soạn, NXB VHDT, 1999, tại trang 28, gọi địa danh này là Hàm Rồng.

• Sách

  do Ban Thường vụ Thành ủy Pleiku tổ chức biên soạn năm 2000, ở các
  trang 3 (lời giới thiệu) và 5 (giới thiệu vị trí địa lí) đều gọi địa
  danh này là núi Hòn Rồng.

• Sách

  của
  Thượng tướng Đặng Vũ Hiệp, NXB Quân đội nhân dân, 2002, tại trang 8 có
  đoạn: “sư đoàn Kỵ binh không vận 1 ở An Khê, sư đoàn bộ binh 4 ở Hòn
  Rồng

  thuộc tỉnh Gia Lai”.

• Sách

  do UBMTTQ tỉnh Gia Lai chỉ đạo biên soạn, NXB Chính trị Quốc gia, 2006,
  tại trang 16 có đoạn: “Cao nguyên Pleiku có hình vòm, đỉnh ở Chư Hdrung
  (núi Hàm Rồng) cao 1.028m”.

• Các tài liệu tiếng Anh, trước 1975, thường ghi địa danh Hàm Rồng là Dragon Mountain hoặc Dragon Jaw Mountain… 

pleikucafe.com mong tiếp tục thu được sự phúc đáp và bổ khuyết của Quí độc giả để vấn đề ngày càng thêm sáng tỏ.

Nguồn: pleikucafe.com